یحیی ذکاء
ذُكاء، يحيي (1302 – 1379 خ)
Zoka, Yahya
باستانشناس، پژوهشگر و هنرشناس
ذکاء، در تبریز به دنیا آمد، جدش حاج میرزا علی اعیان، از تجار مشهور تبریز بود. پدرش میرزا علی‌نقی ذکاء، ابتدا کارمند راه‌آهن و پس از آن در بانک ملی، مشغول به کار شد. او در دوران جوانی به تهران آمد و زیر نظر استادان بزرگی همچون ذبیح‌الله صفا، پرویز ناتل خانلری و محمدجواد تربتی به آموختن پرداخت. پس از آن دوره‌های ایران‌شناسی را با تلاش ابراهیم پورداوود و محمد معین گذراند. وی در رشتة باستان‌شناسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران با رتبة اول فارغ‌التحصیل شد که از نخستین فارغ‌التحصیلان این رشته بود. او مدتی در کتابخانة حقوق دانشگاه تهران مشغول به کار بود.
علاقة ذکاء به تبریز، او را بر آن داشت که از همان سال‌های جوانی به مطالعه در زمینة تاریخ و پیشینة این شهر کهن بپردازد. موزه‌داری یکی از فعالیت‌های اوست که با عشق و علاقة بسیار به یادگاران با ارزش تاریخ و فرهنگ و هنر این سرزمین، تلاش‌های بسیاری برای ارائه و معرفی این آثار در قالب کتاب و مقاله و ایجاد موزههای متعدد در کشور انجام داده است. وی همچنین در حوزة زبان‌شناسی فعالیت علمی داشت و آخرین کتاب وی تحت عنوان: جستارهایی دربارة زبان مردم آذربایگان دو روز پیش از درگذشتش انتشار یافت.
او در سال 1336 خ، «ادارة موزهها و فرهنگ عامه» را تأسيس كرد و در سال 1347، رئيس كتابخانة ملي شد. او در سندشناسي و تشخیص نسخههاي خطي، متبحر بود و در عتيقهشناسي يد طولايي داشت و به كشورهاي بسياري براي سخنراني و خريد عتيقههاي ايراني سفر می‌كرد. او در راه‌اندازی بسیاری از موزهها از جمله موزة فرش، رضا عباسی، هنرهای تزیینی، آبگینه و نگارستان نقش داشت. به همین دلیل وی را از بنیانگذاران موزه در ایران میدانند.
ذکاء، همچنین ریاست موزة هنرهای تزئینی، مشاور وزیر فرهنگ و هنر، رئیس موزة مردم‌شناسی، رئیس انتشارات باستان‌شناسی و فرهنگ عامه و موزهها و حفظ بناهای تاریخی را نیز بر عهده داشت. وی پس از سال‌ها اشتغال در وزارت فرهنگ و هنر در سال 1357 خ، بازنشسته شد و پس از آن تا پایان عمر به فعالیت‌های فرهنگی، تحقیق و تفحص و تألیف مشغول بود، به طوری که تا اواخر عمر، به عنوان مشاور عالی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و کارشناس برجستة موزة هنرهای معاصر نیز به تلاش خود ادامه داد. کتابخانة او مجموعه‌ای کم نظیر شامل بیش از چهار هزار کتاب و تعداد زیادی مجلات علمی و فرهنگی در رشته‌های تاریخ، ادب، هنر و زبان‌شناسی، به زبان‌های مختلف بود که پس از مرگش، در خانه‌ای قدیمی و بازسازی شده در تبریز، به نام «دفتر پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی یحیی ذکاء» جای گرفت. از آثار وی تاریخچه تحولات و تغییرات درفش و علامت دولت ایران در دورة قاجاریه و موزههای ایران؛ مقالات کسروی؛ نگاهی به نگارگری ایران در سدة دهم؛ روزنامة خاطرات شرف‌الدوله؛ جستارهایی دربارة مردم آذربایگان؛ زمین‌لرزه‌های تبریز؛ تاریخ ارتش ایران؛ نوروز و بنیاد نجومی آن در همبستگی به تخت جمشید؛ در پیرامون خط؛ گویش کرنیگان؛ گویش گلین قیه؛ لباس زنان ایرانی از سدة سیزدهم تا امروز و کولی و زندگی او را میتوان نام برد.