آغامحمدخان قاجار
آغا محمدخان قاجار (1121 – 1175 خ)
Mohammad Khan Qajar
بنیانگذار دودمان قاجار
آغا محمدخان قاجار، در سال 1192 ق (1157 خ)، با از بین رفتن حکومت جانشینان کریم‌خان زند به حکومت رسید و تا سال 1210 ق (1175 خ)، به مدت 18 سال حکمرانی کرد.
دربارة اصل و نسب قاجارها اطلاعات درستی در دست نیست، ولی ظاهراً از نژاد ترک بودند. آن‌ها از دورة صفویه در تاریخ ایران پیدا شدند و نسب خود را به مغولان می‌رساندند. در اواخر قرن نهم هجری، شاه عباس، آن‌ها را برای دفاع از مرزهای ایران، به سه قسمت تقسیم کرد؛ قسمتی در مرو برای مقاومت در برابر ازبکان، بخشی در گنجه و ایروان و قسمت دیگر در قلعة مبارک‌آباد استرآباد (گرگان امروزی) اسکان داد.
با توجه به سکونت قاجارها در حوزة فرهنگ و تمدن ایران، می‌توان آن‌ها را ایرانی شده نامید. قدرت یافتن دودمان قاجار به عهد صفوی و شاه عباس برمی‌گردد. آنان ابتدا در شمال رود ارس ساکن بودند و در آن زمان به دلیل خدمات بزرگشان به دربار صفوی، قدرت بیشتری یافتند.
آغا محمدخان، در سال 1192 ق (1157 خ)، هنگامی که در باغ‌های اطراف شیراز به شکار مشغول بود خبر درگذشت شاه زند را شنید و در همین لحظه با شتاب خود را به تهران رسانید و در وارمین مدعی سلطنت بر ایران شد. سپس به ساری و استرآباد رفت و با کمک سران اشاقه‌باش، براندازی بازمانده‌های زندیه و رسیدن به قدرت را طراحی کرد و همزمان ولایات گرگان و مازندران و گیلان را تحت حکمرانی خویش درآورد. او همچنین برای مطیع کردن برادران خود، به جنگ با آنان پرداخت و حتی یکبار با شورش برادرش حسین‌قلی خان تا پای مرگ پیش رفت، ولی سرانجام در بندپی، توسط حاجی‌خان حلال‌خور و عباسقلی‌بیگ لاریجانی و چند برادر دیگر خود، نجات یافت و به ساری رفت و تاج سلطنتی را که توسط زرگران ساری ساخته شده بود، بر سر نهاد و پایتخت خود را ساری اعلام کرد و به دستور وی در آن سال جشن نوروز با تشریفات زیاد برگزار شد.
او پس از تسخیر شمال ایران، بر آذربایجان و کرمانشاهان نیز دست یافت. حکومت زندیه در جنگ و ستیز میان شاهزادگان زند قرار گرفت ولی سرانجام لطفعلی خان زند با کمک حاج ابراهیم کلانتر شیرازی بر تخت سلطنت نشست. آغا محمدخان چندین سال با لطفعلی‌خان به جنگ و تعقیب و گریز پرداخت، سرانجام آغامحمدخان قدرت نظامی خود را افزایش داد و با کمک ابراهیم خان کلانتر که معتقد بود لطفعلی‌خان دلاوری شجاع اما نامناسب برای مملکت‌داری است و آغامحمدخان قابلیت بیشتری در امور سیاسی را داراست و حمایت لشکر اردلان (کردستان) به سرداری خسروخان اردلان، در سال 1208 ق (1172 خ)، وارد شیراز شد. با ورود آغامحمدخان به شیراز، لطفعلی‌خان به کرمان گریخت.
آغامحمدخان، پس از فتح کامل جنوب ایران مقر حکمرانی خود را در تهران مستقر کرد و آن را دارالخلافه نامید، در حالی که هنوز پایتخت وی ساری بود.
از اقدامات آغامحمدخان قاجار می‌توان احترام به اقلیت‌های دینی را نام برد که مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان در دوران حکومت او، اجازه یافتند در روزهای بارانی از خانه خارج شوند، زیرا پیش از آن، اگر پیروان ادیان دیگر در روزهای بارانی از خانه خارج می‌شدند، چون نجس به حساب می‌آمدند، به مجازات می‌رسیدند. همچنین به آن‌ها اجازه داد برای خود عبادتگاه بسازند. در دورة آغامحمدخان اهانت‌کنندگان به ادیان صاحب کتاب به شدت مجازات می‌شدند. فرستادن نماینده به بخارا برای مذاکره با شاه سعیدخان، حاکم مرو، جهت جلوگیری از فروش هزاران نفر اهالی ایرانی و اسیر مرو و اخطار به او؛ یکپارچه کردن کشور که در زمان زندیه به چند قسمت تقسیم شده بود و فتح سرزمین‌های بسیار و افزایش مرزهای ایران تا شمال دریای خزر؛ خریدن و آزاد کردن بردگان مسلمان برای جلوگیری از خرید و فروش آن‌ها؛ ساخت ضریح مرقد برای نخستین امام شیعیان و … اشاره کرد.
ناپلئون بناپارت، در توصیف آغامحمدخان خطاب به فتحعلی‌شاه، برادرزادة او، اینچنین می‌نویسد: «تنها محمدشاه، عموی تو در نظر من شاهانه زندگی کرده و خسروانه اندیشیده است، قسمت اعظم ایران را به تصرف خویش درآورده و سپس آن توانایی شاهانه را که از فتوحات خویش به دست آورده بود برای تو گذاشته است.»
آغامحمدخان، سرانجام با تحریک صادق‌خان شقاقی و به دست صادق خان گرجی و خداداد فراش در شهر شوشا گرجستان به قتل رسید. جد او در نجف اشرف به خاک سپرده شد.