آلب ارسلان سلجوقی ملکشاه سلجوقی
آلب ارسلان سلجوقی (؟ – 465 ق)
Alb Arsalan Saljoughi
دومین پادشاه سلجوقیان
ملکشاه سلجوقی
عضدالدّین ابوشجاع آلب ارسلان، دومین پادشاه سلجوقی، ملقب به برهان امیرالمؤمنین، از سال 455 تا 465 ق، به مدت 10 سال بر ایران حکومت کرد. او پس از پذیرش اسلام،نام خود را به محمد تغییر داد و به دلیل رشادت‌هایی که از خود نشان داده بود به «آلب ارسلان» یعنی شیر شجاع ملقب شده بود.
آلب ارسلان، توانسته بود قلمرو خود را تا حدود دوران ساسانیان گسترش دهد. او به قلمرو دولت بیزانس در آسیای صغیر لشگرکشی کرد و آن نواحی را به قلمرو خود درآورد و از آن پس به تدریج زبان و رسوم اهالی آنجا دگرگون شد. سلجوقیان که برای ادارۀ متصرفات وسیع خود از دانش و تجربه، بهرۀ زیادی نداشتند و مردمی عامی و بی سواد بودند ناچار در دستگاه حکومتی خود به ایرانیان متکی شدند؛ بنابراین فرهیختگان و کارگزاران با تجربه‌ای را به خدمت گرفتند که در رأس آن‌ها، خواجه نظام‌الملک قرار داشت که در تمرکز وحدت سیاسی و ملی ایران بسیار کوشید. خواجه نظام، در ادارۀ امور و فتح سرزمین‌های مختلف چنان کفایت و حسن تدبیر به خرج داد که دولتی وسیع، از کاشغر تا حلب در طی پادشاهی آلب ارسلان و پسرش ملکشاه سلجوقی (465 – 485 ق) تحت امر ایشان بود. آلب ارسلان سرانجام به دست فردی به نام یوسف الخوارزمی که در جنگ آلب ارسلان با حاکم تاوغاچ دستگیر و زندانی شده بود به سختی مجروح و بعد از چهار روز جان سپرد.
معزّالدّین ابوالفتح ملکشاه حسن بن آلب ارسلان سلجوقی، بزرگ‌ترین سلطان سلجوقی و فاتح آناتولی بود که از سال 465 تا 485 ق، به مدت 20 سال حکمران ایران بود. او نیز همانند پدرش توانسته بود در دوران حکومتش با کمک تدبیرهای خواجه نظام‌الملک انتاکیه، حلب، دمشق، سوریه و حجاز را تصرف کند. او به شعر و ادب بسیار علاقه داشت و معزّی (439 – 520 ق)، مداح و شاعر معروف دربار او بود.
در دوران حکومت 161 سالة سلجوقی، فرهنگ و ادب ایرانی به اوج ترقی و پیشرفت خود رسیده بود و توجه و عنایتی که پادشاهان سلجوقی به شعرا، نویسندگان، مورخان و فضلا داشتند، سبب شد که آثار منثور و منظوم فراوانی از آن دوران به جای ماند. در این دوره، هنرهای مختلف مانند نقاشی، معماری، خطاطی ترقی کرد و مدارس نظامیه در بغداد، بلخ، نیشابور، اصفهان ساخته شد و کتابخانه‌ها و خانقاه‌ها و مدارس مختلفی ایجاد شد.
زبان فارسی نیز در این دوران رواج کامل پیدا کرد و بیشتر پادشاهان با اینکه خود از خاندانی ترک زبان بودند، در گسترش و نشر فرهنگ و تمدن ایرانی و شعر و آثار ادبی فارسی کوشش فراوان کردند. شاعران و نویسندگان در این عصر از حمایت و عنایت شاهان و وزرای سلجوقی برخوردار بودند. کریستی ویلسون، ایران‌شناس بزرگ می‌گوید: «در این عصر، صنایع و معماری نه تنها در ایران تجدید حیات یافت بلکه با فتوحات سلاجقه، اصول و اسلوب صنایع ایران، تا سواحل مدیترانه و حتی تا شمال آفریقا بسط و گسترش یافت و به همین دلیل است که آثار و نمونه‌های شیوۀ کار هنرمندان و صنایع رایج عصر سلجوقی، تا قرن‌ها در صنایع مصر و سوریه دیده می‌شود.» بطور کلی دوران سلجوقیان از جهت تعداد گویندگان و سرایندگان از درخشان‌ترین ادوار تاریخی و ادبی ایران به شمار می‌رود.
در این دوره هنر معماری نیز به درجۀ کمال رسید و هنرمندان آثار فراوانی در شهرهای اصفهان، اردستان، زواره، گلپایگان و برسیان به وجود آوردند. از جمله گنبد نظام‌الملک و گنبد تاج‌الملک را می‌توان نام برد.
از شاعران و نویسندگان دوران سلجوقی می‌توان ابوالفضل بیهقی (385 – 470 ق)؛ ناصرخسرو قبادیانی (394 – 481 ق)؛ خواجه عبدالله انصاری (396 – 481 ق)؛ خیام نیشابوری (439 – 515/517 ق)؛ امام محمد غزالی (450 – 505 ق)؛ خاقانی (520 – 585 / 595 ق)؛ نظامی گنجوی (535 – 614 ق)؛ شیخ شهاب‌الدّین سهروردی (549 – 587 ق)؛ فخرالدّین اسعد گرگانی (؟ – بعد از 446 ق)؛ اسدی طوسی (؟ – 465 ق)؛ قطران تبریزی (؟ – 465 ق)؛ جمال‌الدّین عبدالرزاق اصفهانی (؟ – 580 ق)؛ انوری ابیوردی (؟ – 585 / 587 ق) را نام برد.
مسجد جامع فریومد، واقع در روستای فریومد، در 180 کیلومتری شرق شاهرود و در مسیر جادۀ شاهرود-سبزوار، شمال شرقی عباس‌آباد و شمال غربی فرینان، در دامنۀ غربی کوه های جغتای قرار گرفته است. این بنای زیبا را به دوران خوارزمشاهیان نسبت داده‌اند. اما با بررسی کالبد معماری و تزئینات اولیۀ بنا، تاریخ این اثر به دوران سلجوقی باز می‌گردد. ساختار یکپارچۀ این بنا، بنا به گفتۀ دکتر پیرنیا، از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی است که این فرضیه را تقویت می‌کند که این بنا به احتمال فراوان در دوران سلجوقی ساخته شده است.
مسجد زیبای سنجیده، یکی از مساجد کهن شهر قزوین است که در محل، درب ری، به جای آتشکده‌ای در همان محل بنا شده و تاریخ دقیق آن مشخص نیست. اما بنابر شواهد موجود، این اثر را به دوران سلجوقی نسبت داده‌اند. با اینکه مدرسه‌ای که در جوار آن قرار دارد کاملاً از بین رفته است و بخش زیادی از کتیبه‌های داخل آن فرو ریخته، با این همه هنوز از استحکام و شکوه خاصی برخوردار است. این مسجد دارای گنبدی به سبک سلجوقی، مناره کوتاه و تزئینات مقرنس در زیر گنبد است و با شمارۀ ملی 1118/3 جز فهرست آثار تاریخی و ملی ثبت شده است.
منار ساربان یا منار مسجد علی، در شمال محلۀ جوباره (بافت قدیمی یهودی نشین اصفهان)، قرار گرفته است. این منار با 54 متر ارتفاع، یادگار برجای مانده از دوران سلجوقیان است. از این منار در دوره‌های مختلف به عنوان برج آتش، برج نشانه و برج راهنما، برای راهنمایی کاروان‌ها در مسیر جاده‌ها و نشان دادن مکان‌های اصلی بافت شهری، استفاده می‌شده است.