اردشیر یکم ساسانی
اردشیر یکم ساسانی (؟-241 م)
Ardashir The First Sasani
بنیانگذار دودمان ساسانی
اردشیر یکم ساسانی، مشهور به «اردشیر بابکان» پس از شکست دادن آخرین پادشاه اشکانی، اردوان پنجم، در سال 224 م، در دشت هرمزدگان و براندازی دودمان اشکانی، سلسلة ساسانی را بنیان گذاشت و تا سال 241 به مدت 17 سال حکمرانی کرد. اردشیر از آن پس خود را شاهنشاه نامید و تسخیر سرزمینی که آن را «ایرانشهر» یا «ایران» می‌نامید، آغاز کرد.
دربارة تبار و نیای اردشیر، گزارش‌های تاریخی گوناگونی وجود دارد. به نقل از تاریخ طبری، اردشیر پسر بابک، پسر ساسان بوده است. روایت دیگری از کارنامة اردشیر بابکان و شاهنامة فردوسی نیز همین را بیان داشته و چنین آورده که اردشیر، زادة ازدواج ساسان، فردی از نوادگان دارا، با دختر بابک، حاکمی محلی، در ایالت پارس بوده است.
اردشیر، نقش بسزایی در گسترش آرمان شاهنشاهی در ایران داشته است. وی کوشید تا خویش را به مانند مزداپرستی مرتبط با خدا و دارندة فرّه ایزدی نشان دهد. ادعای مشروعیت پادشاهی وی به عنوان نوخاسته‌ای بر حق، از تبار شاهان اسطوره‌ای ایرانی و نیز علیه مشروعیت و نقش پارتیان (اشکانیان) در توالی تاریخ ایرانی، مؤید جایگاه ممتازی است از الگوی هخامنشی در ذهن نخستین شاهنشاهان ساسانی.
اردشیر، برای یادبود پیروزی‌هایش، اقدام به نقش سنگ‌نگاره‌ای در فیروزآباد (سنگ گور یا اردشیرخوره)، نقش رجب و نقش رستم کرده است؛ در سنگ‌نگارة وی در نقش رستم، اردشیر و اهورامزدا سوار بر اسب در برابر یکدیگر و جسد اردوان اشکانی و اهریمن زیر سم اسبان اردشیر و اهورامزدا نقش شده است. واژة «ایران»، پیش از این، در اوستا و به عنوان نام «سرزمین اسطوره‌ای آریاییان» به کار می‌رفت؛ در دوران اردشیر، عنوان ایران بر جغرافیای تحت حاکمیت ساسانیان رسمیت پیدا کرد
هنر سنگ‌نگاری ساسانیان به دست اردشیر پایه‌گذاری شد و تا زمان شاهنشاهی شاپور دوم رونق داشت. این هنر در زمان خسرو پرویز دوباره زنده شد. سنگ‌نگاری اردشیر با اندک نمونه‌های باقی مانده از دوران اشکانی، تفاوت آشکار دارد و قالب تاریخی تازه‌ای در آنان پیداست. سه سنگ‌نگارة نخست اردشیر، سبک‌های مختلفی دارند ولی سیر تکاملی روشنی را نشان نمی‌دهند. تنها چهارمین سنگ‌نگاره، یعنی تصویر دیهیم‌ستانی اردشیر در نقش رستم، ویژگی‌های خاص خود را دارد که در سنگ‌نگاره‌های شاپور یکم و جانشینان وی تکرار می‌شود.
به نوشتة طبری، اردشیر بابکان هشت شهر بنیاد کرد که از آن‌ها سه شهر در پارس به نام‌های «اردشیرخوره»، «رام اردشیر» و «ریو اردشیر» بود؛ یکی در خوزستان به نام هرمزد اردشیر، دو شهر در سواد به نام‌های «به اردشیر» و «استاباد»، یکی در بحرین با نام «پسا اردشیر» و یکی در نزدیکی موصل کنونی به نام «نود اردشیر»، اگرچه تاریخ ساخت همة این شهرها به زمان شاهنشاهی اردشیر مورد تردید است. از جمله چندین شهر را شاپور یکم با نامی مرکب با اردشیر به افتخار پدرش بنیاد نهاد و برخی دیگر به دست دیگر شاهان اردشیرنام، بنیان نهاده شده‌اند.
از میان شاهان ساسانی، به دو تن، یکی اردشیر بابکان و دیگری انوشیروان، بیش از شاهان دیگر اندرز و کلمات حکیمانه نسبت داده شده و در اغلب کتاب‌های تاریخ عربی، اخلاق و ادب فارسی، این‌گونه آثار از آنان نقل گردیده است. مهم‌ترین اثر منسوب به اردشیر رسالۀ عهد اوست. «عهد اردشیر» رساله‌ای است متضمن وصایای سیاسی اردشیر به شاهان ایرانی که پس از او به پادشاهی می‌رسند و در آن اندرزهایی را آورده که به کار بستن آن‌ها، برای ادارة کشور لازم است.
به سبب تضاد در منابع، سال‌های پایانی و روز مرگ اردشیر چندان روشن نیست. احتمالاً پسرش شاپور به عنوان شریک در پادشاهی، در سال 241 م، تاج بر سر نهاده است. این زمان از سنگ‌نگاره‌های پیر چاوش، واقع در شهر سلماس در شمال غربی ایران گرفته شده است.
سنگ‌نگارۀ فیروزآباد فارس، نبرد پیروزمندانۀ اردشیر علیه آخرین پادشاه اشکانی را نشان می‌دهد. این نقش برجسته، 18 متر طول و تقریباً 4 متر ارتفاع دارد و بزرگ‌ترین سنگ‌نگارۀ ایران است.
سنگ‌نگارۀ دیهیم‌گذاری در نقش رستم، که در آن تصویر اعطای حلقۀ پادشاهی به اردشیر، توسط اهورامزدا را نشان می‌دهد. این سنگ‌نبشته‌ها به کمک کاوش‌های شاردن، باستان‌شناس فرانسوی و گروهش در قرن هفدهم، کشف شدند که به سه زبان نگاشته شده‌اند.
سنگ‌نگارۀ خان‌تختی، با طول حدود 26 متر و عرض 10 متر، در 15 کیلومتری جادۀ سلماس به ارومیه، در نزدیکی روستای خان‌تختی قرار دارد. این سنگ‌نگاره، یادگار یکی از پیروزی‌های ایرانیان بر رومیان است که در آن اردشیر بابکان را همراه شاپور یکم ولیعهد، به تصویر کشیده است. این اثر در روز 15 دی 1310، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.