اردشیر یکم هخامنشی
اردشیر یکم هخامنشی (؟ – 424 پ م)
The First Ardeshir
پنجمین پادشاه هخامنشی (ملقب به درازدست)
اردشیر یکم، ملقب به اردشیر درازدست، پسر خشایارشا و ملکه آمستریس، از سال 466 تا 424 پ م (42 سال) شاهنشاه ایران بود. او پس از به قتل رسیدن پدر و برادرش داریوش (که جانشین قانونی بود)، به دست اردوان فرماندة گارد نگهدار شاه، بر تخت شاهی نشست. اردوان به طور موقت اردشیر را بر تخت نشاند و قصد داشت سر فرصت وی را نیز از میان بردارد، اما اردشیر از این توطئه آگاهی یافت و در دفع او پیشدستی کرد. وی در سال 464 پ م، دست به تجدید نظر در سازماندهی ارکان دولتی زد. او تمام نزدیکان وفادار به خود را به عنوان والی ساتراپ‌ها تعیین نمود. او خود را به سادگی چنین معرفی کرده است:
«من، اردشیر، شاه بزرگ، شاه شاهان، پسر خشایارشا، نوة داریوش هخامنشی هستم.»
اردشیر یکم در قلمرو سیاست دینی و فرهنگی و برخورد با ملل مغلوب، از سیاست پدربزرگ خود، داریوش بزرگ، پیروی کرده است. در سال 460 پ م، شورش تازه‌ای در مصر روی داد که مایة نگرانی او شد. اردشیر با هزینة سنگین و به دنبال جنگی سخت، در سال 454 پ م، سرانجام توانست ایناروس، شاهزادة مصر، را سرکوب و اسیر نماید و بار دیگر در مصر چنان حکومت کند که مصری‌ها او را بستایند. در سال 449 پ م، عهدنامة «کالیانس» (کالیانس نام سفیر یونان در دربار ایران بود)، میان ایرانیان و یونانیان بسته شد. در این پیمان‌نامه منافع ایران تأمین شده بود. طبق این معاهده، یونانیان آسیای صغیر در امور داخلی، خودمختار شدند و یونانیان نیز از جزیرة قبرس، صرف نظر کردند.
در زمان اردشیر یکم، در حدود سال 441 پ م، گاهشمار امپراطوری اصلاح شد و نام ماه‌های سال به نام‌های «ایزدان مزدیسنا» نامگذاری شدند که تا به امروز باقی است.
اردشیر نسبت به یهودیان رأفتی خاص داشت. هدایا، آزادی یهودیان، بازسازی معابد و احترام به دیانت آن‌ها نمونه‌ای از بزرگ‌منشی‌های اردشیر به قوم یهود بود که به نام اردشیر، پس از کوروش، در تاریخ یهودیان به ثبت رسیده است.
سنگ‌نوشتة اردشیر یکم در تخت جمشید یکی از چندین کتیبة موجود در آنجا است که از دوران هخامنشی به جای مانده است. این کتیبه نشان می‌دهد که او نیز از پدر خود، خشایارشا و نیایَش داریوش بزرگ، پیروی کرده و پیرو کیش اهورایی بوده است. کتیبة او به دو زبان فارسی باستان و اکدی است؛ متن فارسی باستان آن یازده سطر است و مشتمل بر ستایش اهورامزدا، معرفی شاه، شرح بنایی که خشایارشا آغاز نموده بود و به وسیلة اردشیر به پایان رسید.
اردشیر یکم در کتیبة خود این‌چنین آورده است:
«خدای بزرگ است اهورامزدا که آسمان را آفرید، که این زمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را از برای مردم آفرید، که اردشیر را شاه کرد. به خواست و تأیید اهورامزدا، این کاخ را که پدرم خشایارشاه بنایش را شروع کرده بود، تمام کردم. باشد که اهورامزدا، مرا و شهریاری مرا و آنچه که من کردم، جاودان دارد.»
کتیبة اردشیر یکم در تخت جمشید که ترجمة آن در بالا آمده است.
فعالیت سازندگی اردشیر، شامل کامل کردن عمارت سریر (عمارت 100 ستونه) پروژة پرسپولیس بود که توسط پدرش آغاز شد. سنگ‌نوشتة فارسی باستان و اکدی بر روی سنگ مرمر، این حقیقت را ثبت کرده است. کتیبه‌های کوچکی نیز در چندین بشقاب نقره‌ای از او یافت شده است. لوح‌ها مؤید ادامة کارها در تخت جمشید از تابستان 642 تا سال 460 / 459 پ م است که لوح‌های ایلامی ناپدید شدند. به همین ترتیب، مبنای پذیرفته شدة آخرین نوشته آرایی روی ظروف سنگی در سال‌های 432 – 431 پ م، است. کاوش‌های اخیر نیز مؤید بیانات شاه است که گفته است کارهایی را که پدرش آغاز کرده بود به اتمام رسانده است. یک لوح بنیانگذاری به زبان بابلی نیز مؤید آن است که وی عامل احداث تالار صد ستون است.
اردشیر بین دسامبر 424 پ م و فوریه 423 پ م درگذشت. در روز مرگ او، داماسپیا، همسر وی نیز درگذشت. هر دوی آن‌ها در نقش رستم به خاک سپرده شدند.
آرامگاه اردشیر یکم در بالای سنگ‌نگارة نیمه تمام آذر نرسه و سنگ‌نگارة نبرد هرمز دوم در کوه حاجی‌آباد نقش رستم
بشقاب سیمین با نوشته‌ای به خط میخی پارسی باستان و نقش گل کوکب به دستور اردشیر یکم هخامنشی در موزة رضا عباسی. متن نوشته به این شرح است: به دستور اردشیر بزرگ، شاه شاهان، شاه سرزمین‌ها، پسر شاهنشاه خشایارشا، پسر شاهنشاه داریوش هخامنشی، این بشقاب نقره برای کاخ شاهی ساخته شد.
آرامگاه اردشیر دوم در تخت جمشید