بزرگمهر بختگان

بزرگمهر بختگان

بزُرْگْمِهْر بُخْتَگان، (سدة ششم میلادی) فرزند بُختَگ، وزیر خردمند خسرو انوشیروان، شاهنشاه ساسانی بود. در برخی نوشتارهای بزرگمهر با برزو یا برزویه پزشک دربار انوشیروان یکسان انگاشته شده است که شاید به دلیل هم‌زمانی این دو بوده باشد.
بزرگمهر، وزیر خردمند خسرو انوشیروان ساسانی بود. در متنی به زبان پهلوی به نام چترنج نامک آمده وقتی پادشاه هند شطرنج را نزد پادشاه ایران فرستاد، بزرگمهر اسرار این بازی را کشف کرد، او همچنین بازی تخته نرد را نیز اختراع نمود.
نخست بزرگمهر برای آموزش و پرورش فرزند انوشیروان، هرمز گماشته شده ‌بود. هرمز نسبت به بزرگمهر خوش رفتاری ننمود و استاد را از خود آزرد، اما سپس از کرده خود پشیمان شد و جایگاه بزرگمهر بالاتر رفت، تا آنکه به وزارت رسید و در امور کشوری با شایستگی بسیار به انوشیروان خدمت نمود.
از او جملات حکیمانه بسیاری برجای مانده که همه نشانده دهندة خرد و اندیشة فرای اوست.
داستان‌های بسیار از خردمندی او گفته‌اند. از داستان‌های مشهور بزرگمهر پاسخی است به این پرسش در پیشگاه انوشیروان داده است: که بزرگ‌ترین بدبختی چیست؟
فیلسوف یونانی گفت: پیری و کُودنی که با تنگدستی و نداری با هم باشد. دانشمند هندی گفت: بیماری‌های جسمی که با دردهای روحی فزون گردد. بزرگمهر گفت: که آدمی ببیند که عمرش در حال به پایان رسیدن است و کار نیکی نکرده باشد، این بدترین بدبختی‌هاست. این پاسخ در نزد خسرو بسیار پسندیده آمد و مقام و ارج بزرگمهر در برابر دانشمندان و فیلسوف‌های خارجی نمایان شد.
همچنین در جوامع الحکایات آمده است روزی از سرزمین روم نامه‌ای به انوشیروان رسید. در نامه مطلبی معماگونه نوشته شده بود. همه دانشمندان بزرگ شهر جمع شدند تا نامه را بخوانند، اما نتوانستند ولی بزرگمهر مطالب آن را فهمید و مفهوم نامه را ترجمه کرد.
نوشتاری به زبان پهلوی به نام پندنامگ وزرگمهر بختگان، یعنی پندنامة بزرگمهر پسر بختگان به او منسوب است که دارای ۴۳۰ کلمه است. متن با مقدمه‌ای در معرفی بزرگمهر از زبان خود او آغاز می‌گردد که در آن می‌آورد که این رساله را به فرمان خسرو انوشیروان تألیف کرده و در گنج شاهی نهاده ‌است که بتواند موجب بهبود فرهنگ کسانی باشد که شایستگی پذیرش آن را دارند. سپس شرحی در بی‌دوامی امور گیتی و ثبات و دوام پارسایی و کارهای نیک می‌آورد و متذکر می‌شود که خود او پیوسته در پرداختن به پارسایی و پرهیز از گناه کوشا بوده‌است. اندرزها به صورت سؤال و جواب است، سؤال‌ها را مؤلف خود طرح می‌کند و خود به آن پاسخ می‌گوید. در این اندرزنامه فضائل و متشابهات آن‌ها، به برادران دروغین مصطلح شده‌اند، مثلاً رادی یا بخشندگی فضیلت است، ولی اسراف که متشابه یا برادر دروغین آن است، رذیلت به شمار می‌رود. بعضی از اندرزهای این مجموعه از نوع اندرزهای اخلاقی تجربی و بعضی از نوع اندرزهای دینی زرتشت است و در آن‌ها اصطلاحات دینی زرتشتی به کار‌ رفته ‌است. این اندرزنامه در دوران اسلامی نیز از شهرت و اهمیت برخوردار بوده ‌است.

از محل و تاریخ تولد و فوت بزرگمهر اطلاعی در دست نیست.