تصویری منسوب به اتسز خوارزمشاه

تصویری منسوب به اتسز خوارزمشاه

علاءالدّین اتسز خوارزمشاه (؟ – 551 ق)
Ala-e-din Atsiz Kharazmshah
دومین پادشاه خوارزمشاهیان

اتسز، پس از مرگ پدرش قطب‌الدّین محمد، در سال 522 ق، به پادشاهی رسید و تا سال 551 ق، به مدت 29 سال حکمرانی کرد. او نخستین شخص از این دودمان بود که ادعای شاهی کرد و خود را از حکومت مرکزی سلجوقیان مستقل ساخت. اتسز در سال 523 ق، علیه سلطان سنجر سلجوقی طغیان کرد، سلطان سنجر نیز به ناچار به سوی او لشکرکشی کرد. اتسز در این جنگ شکست خورد و گریخت. سنجر، برادرزاده‌اش و غیاث‌الدّین سلیمان‌شاه را حاکم خوارزم کرد و خود به مرو بازگشت. از آنجا که مردم خوارزم از سلجوقیان بیزار بودند، اتسز به خوارزم بازگشت و با یاری مردم دوباره به حکومت خوارزم رسید.
سلطان سنجر و اتسز خوارزمشاه دوبار با یکدیگر جنگیدند که هر بار اتسز شکست خورد و اینگونه تا هنگام مرگ در اطاعت سلجوقیان باقی بود.
اتسز، مردی شجاع و بی‌باک و امیری عادل، شعرپرور و جوانمرد بود. «رشیدالدّین محمد وطواط» او را بسیار ستوده و در اشعار فارسی و عربی خود مدح او را گفته است. او به فرمان اتسز به تألیف کتاب بسیار مشهور خود یعنی حدایق‌السحر فی دقایق‌الشعر دست زده است. به غیر از او، شاعران دیگری همچون «ادیب صابر» و «خاقانی شروانی» او را مدح گفته‌اند.
جرجانیه، در عهد اتسز خوارزمشاه، از مراکز عمدة علم و ادب و محل اجتماع عدة زیادی از فضلای نامی بود و اتسز به خصوص در جلب اهل فرهنگ و دانش به این شهر، بسیار کوشا بود، به طوری که در سال 536 ق، پس از شکست سنجر از قراختاییان، او بر خراسان استیلا یافت و جمعی از دانشمندان آن دیار را به همراه خود به خوارزم برد. از مفاخر عهد او یکی «ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری خوارزمی»، دانشمند بزرگ قرن و دیگری «اسماعیل بن حسن جرجانی» از اطبای بزرگ و مؤلف کتاب مشهور ذخیرة خوارزمشاهی را می‌توان نام برد.