تهران
تهران در قدیم روستایی نسبتاً متوسط بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان يعني شهرری و کوهپایههای البرز قرار داشت. نخستین بار نام تهران در نوشتۀ تئودوسيوس يوناني، در اواخر سده دوم پيش از ميلاد به عنوان يكي از توابع ري آورده شده و پس از آن نام تهران در زندگینامة ابوعبدالله حافظ تهرانی (قرن سوم هجری) آمده است.
تا پیش از کشف تمدن قیطریه و آثاری در تپههای عباسآباد (در دورۀ پهلوی دوم) گمان میرفت پیشینة تاریخی این شهر به همان آثار یافت شده در حوالی شهرری محدود شود، ولی اکتشافات باستانشناسی دورۀ پهلوی در تپههای عباسآباد، بوستان پنجم خیابان پاسداران، دَروس و پاركوي، نشان داد تمام آبادیهای ناحیة تاریخی قصران، دورهای درخشان از استقرار اقوام کهن را در خود جاي دادهاند. پس از آن با کشف اسکلت ۷۰۰۰ ساله یک زن (سال ۱۳۹۳ خ) در خيابان مولوي تهران، تاریخ سکونت در این شهر به ۷۰۰۰ سال تغییر يافت. در اين كاوشها با توجه به آثار يافت شده، احتمال داده شد كه در عصر آهن در تهران زيتون ميكاشتند و از روغن و چوب آن استفاده ميشده است.
این منطقه در دورۀ صفویه به علت اینکه بقعة «امامزاده سید حمزه»، جد اعلای صفوی در نزدیکی حرم شاهزاده عبدالعظیم قرار داشت و تهران نیز دارای باغهای خوش آب و هوا بود، مورد توجه قرار گرفت. در کتاب آثارالبلاد نوشتة زکریای قزوینی (قرن هفتم هجری) تهرانیها مردمانی سرسخت و یاغی، باجنده و ستیزهجو توصیف شدهاند.
«پیتر دلاواله»، جهانگرد ایتالیایی، در قرن یازدهم با گذر از تهران، آن را این گونه توصیف کرده است: «این آبادی وسیع و بزرگ است، اما جمعیت کمی دارد. بیشتر محلات این شهر باغستانهایی است که درختان میوه دارند. تمامی کوچهها آب جاری دارند و با سایة درختان چنار پوشیده شدهاند. به همین جهت این شهر را شهر چنار نیز نامیدهاند. غیر از این، چیزی که در خور گفتن باشد، در این شهر دیده نشد.»
در مورد علت نامگذاري تهران، گروهی از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه میدانند و شمیران را بالادست و تهران را پایین دست خواندهاند. برخی دیگر کلمة تهران را تغییریافتة «تهرام» به معنی گرمسیر میدانند و در مقابل آن “شمیرام” را منطقهای سردسیر مینامند. برخی نیز بر این عقیدهاند که چون سراسر دشت پهناور تهران آن روزگار در میان کوههای اطراف، گود به نظر میرسید و کوچههای عبوری در تهران از دیوارها و از سطح زمین کمی پایینتر بود، «ته» به معنی زیر و کف و «ران» به معنی جا و مکان را مفهوم این نام میدانند و در مجموع معنی ته زمین یا زیر زمین را میدهد.
دو نظریۀ دیگر نیز وجود دارد، یکی اینکه به تهران در ابتدا “طاهران” میگفتند، به این دلیل که تیرهای از سلسلۀ طاهریان در آنجا سکونت داشتند. عدهای دیگر بر این عقیدهاند که در گذشته به علت وجود درختان ته تاغستان، این مکان به نام تهران به معنی جا و مکان درختان ته یا تاغستان نامگذاری شده است.
پس از حملة مغولها به ری و تخریب این شهر (حدوداً سال ۶۱۲ ق) تهران بیش از پیش رشد كرد و عدهای از اهالی آوارة شهرری را نیز در خود جای داد که مساحتش در این دوران به ۱۰۶ هکتار رسید.
نخستین بار، شاه تهماسب اول صفوی در سال ۹۴۴ ق، هنگام گذر از تهران باغ و بوستان فراوان این شهر را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی به دورش بکشند. این بارو ۱۱۴ ستون به تعداد سورههای قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی پیرامون داشت. بنای اوليه تهران با احداث برج و بارو و حصاركشي با ظاهري بسيار ساده و ابتدايي شكل گرفت. دروازههاي شميران، قزوين، شاه عبدالعظيم و دولاب در چهار جهت مختلف جغرافيايي تهران قرار داشت؛ از اين رو شهر بسيار كوچك و محدود بود و شامل خيابانهاي ري، اميركبير، سپه (امام خميني)، مولوي و شاپور (وحدت اسلامي) ميشد. تهران از شمال به میدان توپخانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان شاپور (وحدت اسلامی) منتهی میشد. مساحت تهران در این دوران به ۴۴۰ هکتار رسید.
در دورة شاه عباس اول صفوي (۹۶۵ – ۱۰۰۷ خ) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی در این شهر بنا شد، همچنین در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند و به صورت کاخ (کاخ گلستان) و مقر حکومتی درآمد.
کریمخان زند در ابتداي به قدرت رسيدن (۱۱۲۸ خ) به تهران آمد و قصد داشت این شهر را مرکز حکومت خود قرار دهد، به همين دليل در محوطة ارگ تهران بناهای جدیدی ساخت.
یازدهم جمـادیالثانی سال ۱۲۰۰ همزمان با عید نوروز سال ۱۱۶۴ خ آغامحمدخان قاجار دور از چشم کریمخان تاج سلطنت ایران را بر سر گذاشت و تهران را به عنوان پایتخت کشور خود معرفی کرد.
انتخاب تهران به عنوان پایتخت چندین علت داشت که مهمترین آنها نزدیک بودن به زمینهای حاصلخیز ورامین، نزدیکی آن به محل استقرار ایلات ساوجبلاغ و همچنین نزدیکی تهران به استرآباد و مازندران (ستاد اصلی نیروهای قاجار) بود.
با انتخاب این شهر به عنوان پایتخت روند گسترش کمی و کیفی آن شتاب گرفت و در مدت ۲۳۴ سال جمعیت آن از حدود ۱۵ هزار نفر در سال ۱۱۶۴ خ به بیش از ۱۲ میلیون نفر در سال ۱۳۹۸ خ رسید و وسعتش از حدود ۴٫۴ کیلومتر مربع به بیش از ۸۰۰ کیلومتر مربع افزایش یافت.
در دورۀ قاجار (۱۱۷۴ تا ۱۳۰۴خ) به دلیل آمد و شدهای پادشاهان قاجار به اروپا و تحت تأثیر آثار و پیشرفت اروپایی، تهران آن زمان به چهرهای تلفیقی از مدرنیته و سنت، تبدیل شد. با وجود بیکفایتیهای پادشاهان قاجار در امور کشورداری، نمیتوان از ذوق فرهنگی و هنری آنها در ساخت بناهای متعدد در تهران نوین چشمپوشی کرد. امروزه تهران در نقاط مختلف عمارتها و آثار تاریخی و ارزشمندی را در خود جای داده است که بیشترشان متعلق به دورۀ قاجار است. در زمان پهلوی با تبدیل بیشتر این عمارتها به موزه و همچنین ثبت شدن در فهرست آثار ملی در حفظ و نگهداری آنها کوششهای فراوان شده است.
در دورۀ پهلوی با ساخت بناهای شهر، بر اساس تکنولوژی پیشرفته تهران به صورت کلانشهری جهانی و در واقع دروازه آسیا خاورمیانه به سوی اروپا، همراه با ساخت راهآهن، فرودگاه، دانشگاهها، بیمارستانها، هتلها و … به صورت یک شهر اروپایی درآمد. طبق گفتۀ بازرگانان، گردشگران و سیاستمداران اروپایی ایشان پس از گذر از هندوستان، پاکستان، افغانستان و کشورهای ساحلی خلیج فارس و ورود به تهران نفسی راحت کشیده و خود را بار دیگر در آستانة اروپا حس میکردند.
در این کتاب هدف از جدا کردن و گستردگی این بخش، متمایز بودن تهران به عنوان پایتخت ۲۰۰ سالۀ ایران است که مانند دیگر پایتختها در جهان، به دلایل مختلفی مانند روند رو به رشد مهاجرت از مناطق مختلف، برای یافتن کار و درآمد بیشتر و در نتیجه زندگی مرفهتر موجب شده که این کلانشهر با قومیتها و فرهنگهای مختلف از سرتاسر ایران نمادی از این سرزمین پهناور شود.
در این بخش کوشش شده است روند رشد تدریجی تهران از زمان شروع پایتختی که تنها در محدوده کوچکی میان دروازهها بود تا به امروزکه به کلانشهری بزرگ تبدیل شده است، به طور مختصر توضیح داده شود و خوانندگان با نخستین خیابانها، میدانها، کافهها، مراکز آموزشی، درمانی، تفریحی و … این شهر تاریخی و دروازۀ تمدن اروپایی آشنا شوند.
تهران در زمان قاجار
پخش آب در تهران قديم
نخستین واگن اسبی در تهران قديم
تصویری از بستنی فروش دوره گرد در تهران قديم
ماشین دودی در تهران قديم
تصویر هوایی از تهران قاجاری