تولستوف، سرگئی پاولوویچ
تولستوف، سرگئی پاولوویچ (1907 – 1976 م)
Tolstov, Sergei Pavlovich
باستانشناس و تاریخنگار روسی
تولستوف، یکی از بزرگ‌ترین و نام‌آورترین باستان‌شناسان و قوم‌شناسان شوروی بود. او در سال 1928 م، از سوی آکادمی علوم اتحاد شوروی به سرپرستی علمی هیأت کاوش‌های باستان‌شناسی خوارزم که یکی از بزرگ‌ترین هیأت‌های کاوش و اکتشاف در جهانِ زمان خود بود، برگزیده شد. این هیأت را حدود بیست دانشمند باستانشناس، قوم‌شناس، زبان‌شناس، زمین‌شناس و معمار، ده‌ها کویرنورد و راهنمایان محلی، همراه با لشکری از کارگران ساده، با چندین هواپیمای اکتشافی و ده‌ها کامیون نفربر و ابزاربر و پیشرفته‌ترین ابزارهای زمان خود همراهی می‌کرده است.
او سراسر عمر خود را در کویرها و شن‌زار‌های خشک و سوزان جنوب دریاچه خوارزم (آرال) صرف کاوش و پژوهش در خوارزم باستان کرد و به هیچ موضوع دیگری نپرداخت. کاوش‌ها و مطالعات تولستوف در خوارزم به اندازه‌ای گسترده و حیرت‌انگیز است که نام او با خوارزم عجین شده و مطالعات خوارزم‌شناسی بدون او معنا و مفهومی ندارد.
تولستوف، در مدت حدود سی سال، سراسر سرزمین خوارزم را کاوش و بسیاری از محوطه‌های باستانی را برای نخستین بار شناسایی کرد و در آن‌ها به حفاری پرداخت، از جمله حفاری در «توپراق قلعه»، مرکز شاهان محلی خوارزم در سده‌های آغاز میلادی و کشف کاخ‌‌ها و دیوارنگاره‌های قابل قیاس با داستان‌های سیاوش و افراسیاب در شاهنامه؛ تپة باستانی «جانباز قلعه» متعلق به هزارة ششم تا سوم پیش از میلاد؛ محوطة باستانی «یکه پارسان» از سدة هشتم پیش از میلاد و کشف چندین نمونه از خط خوارزمی باستان در آنجا؛ همچنین حفاری در محوطه‌های باستانی «اورگنج»، «کهنه اورگنج»، «تاش قلعه»، و حوزه‌های تمدنی «کَلتَه منار» (منار کوتاه)، «تازه باغیاب»، «سویورغان»، «شریک رباط»، کرانه‌های دریاچه «سرقمیش» و بسیاری جاهای دیگر. نام‌گذاری‌ها را تولستوف بر اساس نام‌های مشهور محلی برای نخستین بار انجام داده و به همین شکل در باستان‌شناسی متداول شده است.
یافته‌های تولستوف بیش از اندازه فراوان و گوناگون هستند: گونه‌های متنوعی از آثار هنری، تندیس‌های آناهید و دیگر ایزدان و خدایان، دیوارنگاره‌ها، خط‌های باستانی، زینت‌افزار زنانه، نقوش کیهانی بر سفالینه‌ها، نگاره‌های شاهانه و اسطور‌ه‌ای و شبکه‌های آبیاری کهن و بزرگ خوارزم از حدود سه هزار سال پیش با صدها کیلومتر طول مجموع آن‌ها.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تولستوف کشف اثر باستانی مهمی به نام «قوزی قریلگان قلعه» (قلعه گوسفند داران) در یک پرواز شناسایی در دلتای آمودریا و در ساحل راست یکی از بسترهای کهن آن و در نزدیکی توپراق قلعه (قلعه خاکی) است که خیلی زود حفاری آن را آغاز کرد. این قلعه با 8000 متر زیربنا و 2400 سال قدمت، در زیر شن‌های روان مدفون شده بود و از آن بیش از یک‌صد سفالینه با نوشته‌هایی به خط و زبان خوارزمی باستان؛ ابزارهای نجومی و قسمتی از کهن‌ترین استرلاب شناخته شده در تاریخ بشری که به شکل لوحی سفالین ساخته شده و یادمانی از دانش دیرپای اخترشناسی در نزد ایرانیان است، به دست آمد. عملیات کاوش در این محوطه، حدود بیست سال به طول انجامید.
تولستوف بر این باور بود که بنای مرکزی قوی قریلگان قلعه، یک رصدخانة باستانی است. این دو یافتة نجومی – رصدخانه و استرلاب – تولستوف را ترغیب کرد تا به مطالعه در آثار نجومی ابوریحان بیرونی بپردازد و چند کتاب و مقاله نیز در بارة او بنویسد.
او در سال 1949 م، به پاس تألیف اثر ارزنده علمی خوارزم قدیم، موفق به دریافت جایزة استالین گردید. تولستوف کمک بسیار زیادی در شناسایی و کشف تاریخ فراموش شدة بشریت داشته و اکنون همکاران و شاگردان او همچنان در پژوهشکدة تاریخ جمهوری خودمختار «قره قالپاقستان» (نام فعلی و سیاسی سرزمین خوارزم) پژوهش‌های نیمه‌تمام او را ادامه می‌دهند.
از آثار او شاهان خوارزم و خط خوارزمی در دوران باستان؛ راهنمای آموزش زبان خوارزمی؛ تاریخ سیاوشان خوارزم؛ جشن سال نو در گاهشماری مسیحیان خوارزم؛ سرآغازهای فرهنگ خوارزم؛ خوارزم باستان؛ یافته‌هایی از تمدن خوارزم باستان؛ بیرونی و روزگار او؛ بیرونی (مجموعه مقالات)، 1950م؛ گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی خوارزم، 1953م؛ مطالعات تازه در خوارزم، 1954 م؛ یافته‌های تازه از فن آبیاری در خوارزم؛ بیرونی و مسائلی در تاریخ خوارزم از دوران باستان تا آغاز سده‌های میانه؛ گزارش فعالیت‌های هیأت باستان‌شناسی و قوم‌شناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی در خوارزم؛ تاریخ بیست ساله هیأت باستان‌شناسی و قوم‌شناسی در خوارزم؛ ریزشگاه رودهای آمودریا و سیردریا؛ گزارش کتیبه‌های خوارزمی «توک قلعه»؛ سال‌یابی کتیبه‌های خوارزمی؛ یافته‌های تازه باستان‌شناسی در خوارزم در قیاس با تاریخ هند باستان؛ «قوزی قریلگان قلعه» و بالاخره یادمان فرهنگی خوارزم باستان را می‌توان نام برد.
جای دریغ است که هیچکدام از این آثار در ایران ترجمه و منتشر نشده‌اند.