خشایارشا هخامنشی

خشایارشا هخامنشی (521 – 466 پ م)
Khashayarsh
سومین شاهنشاه ایران بزرگ

خشایارشا، سومین پادشاه بزرگ دودمان هخامنشی است که در سال 521 پ م، دیده به جهان گشود. او پسر داریوش بزرگ بود و در سال 486 پ م، در سن 35 سالگی پس از پدر بر تخت پادشاهی نشست و تا سال 466 پ م به مدت 20 سال حکومت کرد. خشایارشا پس از به سلطنت رسیدن، عازم مصر شد و توانست شورشی را که در آنجا به پا شده بود فرو نشاند. او سپس، شورش‌های بابل را از بین برد. خشایارشاه چندین سال سرگرم جمع‌آوری تدارکات لازم برای لشگرکشی به یونان بود و توانست بزرگترین سپاه را تا آن زمان، برای حمله به یونان آماده کند. به گفتۀ هرودوت پیشاپیشِ همة طوایف و گروه‌ها، پارسیان و مادها قرار داشتند. با ابتکار خشایارشا، پلی از قایق بر روی داردانل ساخته شد تا نیروی زمینی ایران بتواند از روی آن عبور کرده و وارد خاک یونان شود. ایرانیان توانستند طی چند نبرد، آتن را فتح کنند.
در نزدیکی دریاچۀ وان ترکیه، برفراز صخره‌ای، در ارتفاع 20 متری از سطح زمین، سنگ‌نوشته‌ای از خشایارشا وجود دارد. این کتیبه را داریوش بزرگ آماده کرده بود و به دست خشایارشا تکمیل شد. سنگ‌نبشته 27 سطر و 3 ستون دارد و از چپ به راست و به سه زبان پارسی باستان، اکدی و ایلامی نوشته شده و تنها کتیبۀ هخامنشی است که خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارد. کتیبۀ اول در سمت چپ، متعلق به داریوش بزرگ و کتیبۀ دوم متعلق به خشایارشا می‌باشد و کاملاً مشخص است که کتیبۀ دوم به تقلید از کتیبۀ نخست نگاشته شده است؛ زیرا نوشته‌ها و معنی هر دو کتیبه کاملاً یکسان است و فقط در کتیبۀ دوم به جای اسم داریوش از نام خشایارشا استفاده شده است. در سال 1908 م، «رونالد گراب کِنت» زبان‌شناس، این کتیبه را خواند و ترجمه کرد. در این کتیبه، برخلاف کتیبه‌های تمدن‌های دیگر، هیچ نشانی از خشونت و رفتارهای قهرآمیز وجود ندارد و مانند دیگر کتیبه‌های هخامنشی از خوشبختی مردم سخن گفته شده است.

کتیبة سه زبانة خشایارشا در شهر وان واقع در ترکیه

کتیبه‌های گنج‌نامه، یکی دیگر از نوشتارهای دوران داریوش بزرگ و خشایارشاست که در سینة کوه الوند، در 5 کیلومتری غرب همدان کنده‌کاری شده است. این کتیبه‌ها هرکدام در سه ستون 20 سطری به زبان‌های پارسی باستان، ایلامی و بابلی جدید نوشته شده است. این سنگ‌نوشته‌‌ها در دوران هخامنشیان، در مسیر یکی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی که از دامنۀ الوند، هگمتانه را به بابِل در مرکز میان‌رودان مرتبط می‌ساخت و از راه‌های پررفت و آمد و امن دوران باستان به شمار می‌رفت، قرار داشت. از آنجایی‌که این راه به بابِل ختم می‌شد، راه مقدسی به حساب می‌آمد و به همین دلیل مکان مناسبی برای شاهان این دودمان بود تا با ایجاد سنگ‌نوشته، باورها و اندیشه‌های پاکشان و همچنین بزرگی و عظمت نیاکانشان را به همگان یادآوری کنند. این کتیبه‌ها در سال 1220 خ، توسط «اوژن فلاندن»، نگارگر و باستان‌شناس فرانسوی و «پاسکال کوست»، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. بعد از آن‌ها، «سر هنری راولینسون» انگلیسی توانست با استفاده از این کتیبه‌ها، رموز خط میخی پارسی باستان را کشف کند؛ در واقع سنگ‌نبشته‌های گنج‌نامه، کلیدی برای خواندن سنگ‌نوشتة‌ بیستون بودند.

کتیبة گنج‌نامه در نزدیکی همدان

خشایارشا پس از 20 سال پادشاهی، در اکتبر 466 پ م، در خوابگاهش به دست فرنشین هنگ شاهنشاهی، اردوان و یک خواجه به نام میترا یا اسپنت میترا که با یکدیگر هم‌دست شده بودند، کشته شد.

آرامگاه خشایارشا، گوری صخره‌ای در کوه حاجی‌آباد نقش رستم است که در بلندای 26 متری از زمین جای گرفته است. این آرامگاه در فاصلة 100 متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیب تراشیده شده است. در بخش بالایی صلیب، نقش نماد فروهر و ماه و تصویر خشایارشا در حالی که دستش را به سوی فروهر و آتشدانی که روبرویش قرار دارد دراز کرده حکاکی شده است. در زیر پای شاه اورنگی که مردم سرزمین‌های گوناگون بر دوش دارند، قرار دارد.

سنگ‌نگارة ایاز خشایارشا در موزة ملی ایران

سنگ‌نوشتة ایوان کاخ تَچر در تخت جمشید، بر روی دو پایة سنگی در دو طرف ایوان کاخ تچر واقع شده است. این کتیبه شامل سه خط میخی پارسی باستان (15 سطر، در بالا)، خط میخی ایلامی (14 سطر، در میانه) و خط میخی بابلی (13 سطر، در پایین) می‌باشد که در دو سری و به دستور خشایارشا پسر داریوش بزرگ (سازندة کاخ تچر) نوشته شده است. کاخ تچر به وسیلة خشایارشا تکمیل شد و این کتیبه به سبب ثبت این بنا تراشیده شد.

کاخ دروازه ملل

متن پارسی کاخ دروازه ملل بدین شرح است: خدای بزرگ است (اهورامزدا) که این زمین را آفرید، که این آسمان را آفرید، که شادی مردم را آفرید، که خشایارشا را شاه کرد، یک شاه از بسیاری، یک فرماندار از بسیاری. من خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای شامل همه‌گونه مردم، شاه در این زمین بزرگ دور و دراز، پسر داریوش شاه هخامنشی. خشایارشا گوید: به خواست اهورامزدا این دالان همه کشورها را من ساختم، بسیار چیزهای زیبای دیگر در سرزمین پارس انجام شده که من کردم و پدر من کرد. هر کاری که به دیده زیبا است آن همه را به خواست اهورامزدا کردیم. خشایارشا گوید: اهورامزدا مرا و شهریاری مرا بپایاد و آنچه به وسیلة من و پدرم انجام شده اهورامزدا بپایاد.

آرامگاه اردشیر یکم در نقش رستم