خط فنیقی
خط فنیقی
اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد، خط نوینی که به مراتب ساده‌تر و روان‌تر از بقیه خط نگاره‌ها بود، به نام خط الفبایی فنیقی ابداع شد که از 23 اشاره تجاوز نمی‌کرد، هر چند در ابتدا مشکلات فراوانی نیز داشت.
فنيقی‌ها كه ايشان را كنعانيان نيز می‌نامند، در حدود سه هزار سال پيش از ميلاد از سواحل خليج فارس يـا از جزيرۀ‌العرب، وارد سواحل فرات شده و در آنجا ساكن شدند و سپس از آنجا به سوريه و فلسطين رفتند و دولت مستقلي به وجود آوردند. عبرانی‌ها (عبری‌ها) كه بی‌شك از ملل سامي نژاد بودند، نیز از شبه جزيرة طورسينا و يا به گفته‌اي از حجاز كه زادگاه اصلي آن قوم بود، برخاسته و بنا به عادت صحراگردي و باديه نشيني هجرت كردند و سرانجام در حدود فلسطين و سرزمين كنعان با كنعانيان همسايه شدند و پس از جنگ‌هاي خونين وارد فلسطين شدند و بعدها شهر اورشليم را وطن خود قرار دادند.
بیشتر خط پژوهان اختراع خط الفبایی را به فنیقی‌ها مردمی از کنعان نسبت داده‌اند که در خاک سوریه در کرانه دریای مدیترانه سکنی داشته و ضمن بازرگانی و دریانوردی و سوداگری، خط الفبایی را که خود وضع کرده بودند در کشورهای مختلف رواج داده‌اند. منشاء خط الفبایی یونانیان و سایر اقوام جهان به غیر از خط چینی که دارای منشاء دیگری است، از همین خط اختراع فنیقی‌ها است که این خط پس از دگرگونی و جرح و تعدیل رو به کمال نهاده است.
الفبای فنیقی با ۲3 علامت خطی که تنها صامت‌ها را نشان می‌دهد، از راست به چپ نوشته می‌شد و به گفته خط شناسان، نشانه‌هایی از خط مصری باستان و خط تصویری را در الفبای فنیقی می‌توان یافت. این خط برخلاف خط هیروگلیف که در انحصار کاهنان بود و یا خط میخی که تنها طبقه دبیران با آن سر و کار داشتند، به راحتی در دسترس عامه قرار گرفت و چون فراگرفتن آن آسان بود، در آسیای غربی نیز به سرعت نفوذ یافت و جایگزین خط میخی شد و به غرب (اروپای امروز) که هنوز دارای خط و کتابت نبود، راه یافت.
نگاره 17: الفبای خط فنیقی که از راست به چپ نوشته می‌شد.
با پیدایش این خط سایر خطوط به جز خط چینی، از قلمرو نویسندگی خارج شدند. از طریق قوم آرامی، الفبای فنیقی در مصر و میان‌رودان تا هند بسط یافت. این کار احتمالاً از طریق یونان انجام گرفت که با فنیقی‌ها ارتباط بازرگانی داشتند. الفبای یونانی و رومی (همان الفبای لاتین) از الفبای فنیقی پدید آمده است و از آنجا که الفبای سایر کشورهای اروپایی مشتق از این دو الفبا می‌باشد، می‌توان گفت که مبداء خطوط ملل اروپایی، فنیقی است. اصول این خط بعدها با اختراع علائمی برای نشان دادن حروف مصوت به وسیله یونانی‌ها کامل شد. یونانیان این علائم را با اسم سامی آن که نمایندۀ دو حرف اول آن بود، «آلفا بتا» نامیدند و برای استفاده خود تغییراتی در آن دادند. صدادار‌ها را وارد خط ساختند و خط «بی‌صدا نگار» را به «آوانگار» تبدیل کردند. جهت نگارش را نیز تغییر دادند و از چپ به راست نوشتند. گونه‌ای از خط یونانی را، یونانیان مهاجر با خود به روم بردند و در آنجا بر این مبنا، الفبای لاتینی به وجود آمد که زبان‌های گوناگون اروپا به آن خط نوشته شد. بخشی از اروپای شرقی که به کلیسای روم وابسته بود، الفبای لاتین را برای نگارش برگزید، مانند لهستانی‌ها، چک‌ها و کروات‌ها.
الفبای خط فنیقی شبه قاره هند را نیز در نوردید، دانشمندان، خط برهمایی هند را از زاده‌های همین خط می‌دانند که زبان سنسکریت و دیگر زبان‌های هندی با آن نوشته می‌شود. متون دینی بودایی نیز به خط برهمایی نوشته شده است.
قديم‌ترين نمونه‌اي كه از خط فنيقي يافت شده كتيبة «ستون مه‌زا» است كه تـاريخ آن به سـال 895 پ م می‌رسد. خط فنيقي كه بعدها خط‌هاي آرامي، نَبَطي، مُسْنَد، حَبَشي و قِبْطي از آن تقليد شدند، در ايران به خط پهلوي تبديل شد. يعني آن خط با بندگان و جيره‌خواران سامي وارد ايران شد و در زمان هخامنشي و بعد از آن در عهد اشكانيان مورد استفاده قرار گرفت و كم‌كم در آن تغييراتي راه يافت كه خط پهلوي اشكاني را كه در مورد آن گفتگو خواهد شد، به وجود آورد.
خط فنیقی غربی، اساس و پایه خط عبری باستان و اتیوپیایی را تشکیل می‌داد و در همان حال با اضافه کردن چند حرف اساس الفبای عربی نیز به حساب آمد. ترتیب حروف در خط عبری باستان، قدیمی‌ترین و تا حدی خواناترین متن خط الفبایی سامی که پژوهشگران آن را به هزارۀ اول پیش از میلاد نسبت داده‌اند، بر روی کتیبۀ فنیقی سنگ مزار، اهرام شاه بابل یافت شده است. ده‌ها کتیبۀ کوتاه از هزارۀ دوم پیش از میلاد کشف شده از مناطق مختلف فلسطین به نام ماقبل فلسطین که اجداد خط الفبایی ارزیابی می‌شوند، نام برده می‌شود.
مردم نواحی جنوب یعنی اتیوپی‌ها که سیمای قبلی خطشان را حفظ کرده بودند، آن را تبدیل به خط هجایی نوع هندی کردند. عرب‌ها نیز علامت َ ِ ُ را به خط اضافه کردند و تغییراتی در ادای حروف ایجاد کردند تا به زبانشان نزدیک‌تر باشد. عبری‌ها و سوری‌ها ظاهر اصل خط را نگه داشتند و با قراردادن اشاراتی در زیر و روی صامت‌ها تغییراتی به خط دادند. البته این روش را سریانی‌های شرقی ابداع کردند.
سیستم نقطه‌گذاری احتمالاً اولین بار در خط غیر کامل عبری به نام خط فلسطینی متعلق به قرن 6 میلادی، استفاده شده بود.
پس از نظام سریانی شرقی، در بابل نظام علامت‌گذاری کاملتری به وجود آمد و که به بابِلی موسوم گشت.
نگاره 18: نمونه‌ای از خط عبری
برخی خط شناسان معتقدند فینیقی‌ها خط را اختراع نکرده‌اند، بلکه آن را وسیلة داد و ستد خویش قرار داده بودند و در ظاهر آن را از مصر و کرت گرفته و به تدریج در صور، صیدا و بیبلوس وارد کرده، پس از آن به سایر شهرهای مدیترانه صادر کرده‌اند. به این ترتیب، فنیقیان مانند واسطه‌هایی بوده‌اند که انتقال الفبا به وسیلة آنان صورت می‌گرفته و هرگز خودشان مخترع آن نبوده‌اند.