خواجه نصیرالدّین طوسي
خواجه نصیرالدّین طوسي
ابوجعفر محمدبن محمدبن حسن جهرودی طوسي
خواجه نصیر طوسی، در سال 597 ق، در شهر توس دیده به جهان گشود. وی پس از آموختن علوم مرسوم در مدارس توس و نیشابور از دانشمندان آنجا، به ویژه عطار نیشابوری، عارف معروف آن دیار، به بغداد رفت و علم فقه را از شاگردان ابن ادریس حِلّی و ابن زُهْره حَلَبی فراگرفت. در این مدّت، کمال‌الدّین مُوصلی نيز علم نجوم و ریاضی را به خواجة طوس آموخت. گويا در این ایّام، خواجه نصیر، از علامه حلّی، فقه و علامه نیز از او حکمت می‌آموخته است.
وي در رياضيات، تحريرهايي بر آثار بزرگان يوناني چون بطلميوس و آپولونيوس نوشت. از آثار نجوم وي زيج ايلخاني است. وي بيشترين تأثير را در مثلثات گذاشته است. خواجه نصير را همچنين مي‌توان مظهر نخستين مرحلة تركيب مكتب‌هاي مشايي و اشراق دانست. كتاب تنسوق نامة او از لحاظ موضوع فقط در مقایسه با مشابهش یعنی كتاب بیرونی (كتاب الجماهر فی معرفت الجواهر) در درجة دوم اهمیت قرار دارد. طوسی یكی از پیشروترین فلاسفة اسلامی است كه تعلیمات مشّائی ابن سینا را پس از آنكه در طول دو سده در محاق «كلام» قرار گرفته بودند، احیاء كرد.
اخلاق ناصری وی رایج‌ترین كتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و ایران بوده است. تجرید العقاید او در كلام مبنای الهیات اصولی شیعة دوازده امامی است. خـواجه نصیر حـدود 26 سال در قلعه‌هاى اسماعیلیه به سر برد و در ایـن مـدت دست به تألیف و تحریر کتاب‌هاى متعددى زد از جمله شرح اشارات ابـن سینا، اخلاق ناصرى، رسالة معینیه، مطلوب المؤمنیـن، روضة القلوب، رسالة تـولى و تبرى و … .
به درخواست خواجه نصير و دستور هلاكو مغول در سال 635 ق، رصدخانة بزرگي در مراغه ساخته شد. در كنار رصدخانه، كتابخانه‌اي بزرگ كه كتاب‌هايش از بغداد، شام، بيروت و الجزاير آورده شده بودند و همچنين مدرسه‌اي براي طلاب ساخته شد، كه ساخت آن 13 سال به طول انجاميد. اين تأسيسات باعث گردآمدن بسیاری از عالمان و حکیمان روزگار شد. علامه حلّی، قطب‌الدّین شیرازی و بسیاری از بزرگان دیگر از شاگردان خواجه نصير بودند.
تا چند سال پیش تصور می‌شد که برج رادکان، آرامگاه یکی از ایلخانیان باشد، اما تحقیقات بعدی باستان‌شناسان مشخص کرد که این برج بلند با کلاهک جالبش، تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد.
گفتني است كه افكار تازه و عقايد اصلي خواجه بيشتر در كتاب تجريد العقايد به چشم مي‌خورد و خود در آغاز اين كتاب مي‌گويد: «… من اين كتاب را بر بهترين روش ترتيب و تنظيم كردم و آنچه را كه با دليل برايم ثابت گشته و معتقد خود قرارش داده‌ام در اين كتاب گنجانيده‌ام…».
وي در اواخر عمر با جمعي از شاگردانش براي جمع‌آوري كتاب‌هاي به تاراج رفته، راهي بغداد شد تا شايد بتواند آن‌ها را به مراغه برگرداند، اما متأسفانه عجل مهلتش نداد و در همان مكان دار فاني را وداع گفت.
در ۹۰ كیلومتری مشهد به قوچان و ۱۵ كیلومتر پس از عبور از چناران، در دشتی حاصلخیز به نام رادكان برجی كه قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری می‌رسد و اهالی محل، آن را «میل رادكان» نام گذاشته‌اند، اكنون به یك جاذبة تاریخی فرهنگی تبدیل شده است.
قدمت برج زیبای رادكان با توجه به کتیبه‌ای که در این بنا خودنمایی می‌کند، مربوط به قرن هفتم و دورة ایلخانان مغول و پادشاهی هلاکو می‌رسد، بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته این برج به دستور وزیر مقتدر، خواجه نصیرالدّین طوسی ساخته شده است، اما این تحقیقات مستند نیست، بر اساس اطلاعاتی که در کتاب قدیمی تاریخ جغرافیای حافظ ابرو خوافی آمده، طراحی این برج را به خواجه نصیرالدّین طوسی نسبت داده‌اند. این برج در قریة رادک، دارای ۱۲دریچه بوده که از هر دریچه آن نور وارد می شود. تا قبل از این بنا، کعبة زرتشت به عنوان یک ابزار منحصر به فرد برای رصد آسمان و خورشید و تعیین زمان‌های مختلف کاربرد داشته است ولی بعد از ساخت برج رادکان این اثر تاریخی به عنوان ابزاری برای تعیین اعتدالین جایگزین شد.
برج رادكان دو در دارد و در بنای آن از آجر، ماسه و سنگ استفاده شده است. ۱۲ دیوار و ۳۶ ترك برج را به شكل زیبایی مجسم ساخته است. مردم بخش رادكان با ذوق و سلیقه تحسین برانگیز در ورودی شهر خود ماكتی از برج رادكان نصب كرده‌اند.
یک دها27نة آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیم کرة جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدّین طوسی نامگذاری شده است. یک خرده سیاره که توسط ستاره‌شناس روسی، نیکلای استفانویچ چرنیخ، در سال ۱۹۷۹ م، کشف شد، نیز به نام وی نامیده شده است. دانشگاه خواجه نصیر طوسی در تهران و رصدخانة شامخای در جمهوری آذربایجان نیز به نام او نامگذاری شده‌اند. در سال ۲۰۱۳ م، پایگاه جستجوگر گوگل، به مناسبت ۸۱۲ امین سالگرد تولد خواجه نصیرالدّین طوسی، تصویری از وی در وبسایت خود گذاشت که در کشورهای عربی قابل دسترسی بود. به گفته بی‌بی‌سی، در این عکس بر پارسی‌تبار بودن این دانشمند تأکید شده بود که واکنش‌هایی را در کشورهای عربی در پی داشت.
این مرد بزرگ در سال 672 ق، در سن 75 سالگی درگذشت و گویا در حوالی بغداد به خاک سپرده شده است.
پنجم اسفند ماه هر سال روز بزرگداشت خواجه نصيرالدّين توسي به نام روز مهندس نامگذاري شده است.