ديلميان؛آل زيار

ديلميان؛آل زيار (316 – 470 ق)
يكي از دودمان‌هاي ايراني كه در فاصلة زماني و مكاني، ميان دولت علويان طبرستان و سامانيان خراسان، شكل گرفت آل‌زیار و سردودمان آن شخصي به نام “مرداويج”، پسر زيار بود. او خود را از شجرة”آرغش”، پادشاه گيلان در زمان كيخسرو، مي‌دانست. آخرين حاكم علويان، شخصي به نام “اسفار” را كه به خونخواري معروف بود، فرستاد تا با مرداويج بجنگد، اما به دست مرداويج كشته شد و تمام سپاه به خدمت اينان درآمدند. سپس مرداويج به سمت بیهق رهسپار شد و توانست طبرستان و همدان را تصرف کند. با این پیروزی‌ها، مرداویج به شهرت زیادی رسید. مقتدر، خلیفة عباسی با آگاهی از پیروزی‌های او، سپاهی به سویش گسیل کرد، اما سپاه خلیفه به سختی شکست خورد. مرداویج به اصفهان لشگر کشید و بدون هیچ زحمتی آن شهر را نیز گشود.
مرداویج به تجدید استقلال و آداب و رسوم کهن ایران دلبستگی زیادی داشت. از اینرو زمانی که سپاه خود را به خوزستان می‌فرستاد از آنان خواست، بغداد را نیز تصرف و ایوان مدائن را بازسازی کنند. پايتختش در آغاز اصفهان، سپس ري و گرگان بود. او با اینکه مسلمان بود، به آداب و مراسم کیش زرتشت احترام فراوان می‌گذاشت؛ از خلیفة عباسی بیزار بود و می‌خواست دولت از دست رفتة ساسانیان را از نو زنده کند.
مرداویج بر اثر توطئه‌های غلامان تُرک خود، در گرمابه کشته شد. پس از او برادرش “وشمگير” جانشین او شد، که از امرای مشهور آل زیار بود. از دیگر پادشاهان مشهور آل زیار قابوس ابن وشمگیر است که علیرغم سنگدلی و بیرحمی خویش، مردی ادیب، فضل دوست و شاعرپرور بود و با فضلا و دانشمندان معاشرت داشت؛ او در سرودن شعر فارسی و تازی مهارت داشت و در جشن‌ها و اعیاد نوروز و مهرگان، به شاعران صله اهدا می‌کرد. در سال 403 ق، وی پرده‌دار مخصوص خود را که مردی بی‌آزار و محبوب لشگر بود کشت، به همین دلیل لشگریان بر وی شورش کردند و او را به زندان انداختند و کشتند. ابوریحان بیرونی نیز مدتی در دربار وی بود. گنبد قابوس در استان گلستان به دستور وی ساخته شده است. این حکومت تا سال 470 ق، ادامه یافت.