نادرشاه افشار
نادرشاه افشار
نادرشاه افشار ( ؟ ـ 1160 ق)
Nader Shah Afshar
بنیانگذار دودمان افشاریه
نادر قلی یا نَدَرقلی، ملقب به تهماسب قلی‌خان یا همان نادرشاه از ایل افشار خراسان، از سال 1148 تا 1160 ق، به مدت 12 سال بر ایران حکومت کرد. او در درگز خراسان به دنیا آمد. گفته شده، هنگامی که او هنوز به 18 سالگی نرسیده بود، همراه با مادرش در یکی از یورش‌های ازبک‌های خوارزم، اسیر شد و پس از مرگ مادرش از اسارت گریخت و به خراسان بازگشت و به خدمت حکمران اَبیورد درآمد و پس از مرگ او بر ابیورد و کلات مسلط شد. وی پس از آن، نیشابور را گرفت و به خدمت شاه تهماسب دوم صفوی پیوست و توانست مشهد را از دست فتحعلی‌خان قاجار رها کند و آنجا را مرکز خود قرار داد. او ازبکان را از خراسان و روس‌ها را از گیلان بیرون کرد و سپس با اشرف افغان که اصفهان را تصرف کرده بود، وارد جنگ شد و او را از مهمان دوست دامغان، تهران و مورچه‌خورت اصفهان بیرون کرد و اصفهان را پس گرفت و شاه تهماسب دوم صفوی را به قصر سلطنتی اصفهان وارد کرد.
در واقع او توانست افغان‌ها را به کلی از ایران خارج کند. نادرشاه، سپس برای دفع فتنۀ اللهیارخان ابدالی، به خراسان رفت و هرات را گرفت. در همین زمان، شاه تهماسب بدون اطلاع نادرشاه با عثمانیان وارد جنگ شد و از آنان شکست خورد. وقتی خبر شکست شاه تهماسب به نادرشاه رسید، به اصفهان بازگشت و شاه تهماسب را از سلطنت عزل و فرزند چند ماهۀ او، عباس میرزا را با نام شاه عباس دوم صفوی به سلطنت نشاند. اما او پس از فتح ایروان، تفلیس و تنبیه شورشگران داغستان، همراه با لشگریانش به دشت مغان رفت و در آنجا در یک اجتماع بزرگ، پس از ارائة خدمات چند سالة خود به عنوان سردار مقتدر و شجاع سپاه، سران قوم و بزرگان لشگر او را به عنوان یگانه فرد شایسته پادشاهی و رهبری کشور و به عنوان نادرشاه به سلطنت برگزیدند.
نادرشاه سپس قندهار را فتح کرد و پس از فتح غزنین، کابل و جلال آباد، پسرش رضاقلی میرزا را نایب‌السلطنه کرد و به طرف هند لشگر کشید و پس از فتح لاهور و شهرهای دیگری از هند به سمت دهلی رفت و پس از چندین روز زد و خورد، سلطنت آنجا را به محمدشاه گورکانی واگذاشت و با غنائم و هدایای بسیار از راه سند به قندهار و هرات و پس از آن به ماورا‌ءالنهر بازگشت.
نادرشاه به شجاعت و تدبیر شهرت داشت و توانسته بود وضعیت حاکمیت ایران را سامان بخشد. در دوران او، دشمنان و متجاوزان با قدرت سرکوب شدند و کشور اندکی از توانایی گذشته خود را در حفاظت از مرزها و اعمال قدرت یک حکومت مقتدر مرکزی بر تمام ایران، بازیافت. او اقوام ایرانی را متحد و منسجم کرد و بار دیگر ایران، قدرتمندترین کشور آسیا شد. از شهرها و ولایات ایران در دورۀ نادر؛ آذربایجان، افغانستان، بلوچستان (پاکستان)، ترکمنستان، گرجستان، داغستان، بحرین، قطر، کشمیر و غیره را می‌توان نام برد.
نادرشاه، در سال 1155 ق برابر با 1742 م، جان التون، دریانورد بریتانیایی را به رغم کارشکنی روس‌ها و انگلیسی‌ها، برای ساختن کشتی جنگی به خدمت گرفت و با وجود تمام دشواری‌های اجرایی و سیاسی، نخستین ناو ایرانی مجهز به بیست عراده توپ جنگی به نام نادرشاه در کرانۀ گیلان به آب انداخته شد. پس از آن به موجب فرمان وی تمام کشتی‌های روسی موظف شدند به پرچم ناو جدید سلام دهند.
او در نهایت به دست امرای قزلباش در قوچان به قتل رسید.
کاخ خورشید، یکی از زیباترین کاخ‌های موجود در ایران است که به دستور نادرشاه افشار در کلات نادری ساخته شد. کلات نادری با فاصلۀ 145 کیلومتری در شمال شرقی مشهد در دامنۀ کوه هزار مسجد قرار دارد. نادرشاه جایی بهتر از کلات، برای نگهداری غنائمی که از هندوستان آورده بود نیافت. این محل در دوران مشروطیه، پناهگاه بسیاری از مشروطه‌خواهان دوران قاجار بوده است.
آرامگاه نادرشاه افشار در مجموعة باغ موزة نادری در شهر مشهد قرار دارد. نادرشاه در هنگام حیات خود دستور ساخت آرامگاهی کوچک در بالا خیابان مشهد داد. این آرامگاه کوچک در سال 1145 ق، در نزدیکی چهارباغ شاهی و روبروی حرم امام رضا از خشت و گل ساخته شد. قوام‌السلطنه در اواخر عهد قاجار در محل یکی از مقابر ویران شدة نادری، آرامگاه تازه‌ای برای وی ساخت و استخوان‌های او را از تهران به مقبرة مزبور حمل کردند. ساختمان جدید که در محل فعلی آرامگاه وی قرار داشت مدتی برپا بود تا اینکه انجمن آثار ملی ایران در سال 1335 خ، در صدد برآمد آرامگاهی مناسب شأن نادرشاه برای وی در همان محل مقبره ساختة قوام‌الدّین ساخته شود. ساختمان جدید آرامگاه نادرشاه توسط هوشنگ سیحون طراحی و در تاریخ 12 فروردین 1342 خ، با حضور محمدرضا پهلوی و به همت انجمن آثار ملی ایران در باغ نادری بازگشایی شد. ساختمان آرامگاه از قسمت مرکزی که محل تدفین نادرشاه می‌باشد و دو تالار موزه تشکیل شده است که یکی از آن‌ها موزة اسلحة دوره‌های مختلف تاریخ ایران و دیگری موزة اسلحه و آثار مربوط به دوران نادرشاه را نمایش می‌دهد.