کرتیر
کرتیر
Kartir
موبد پرنفوذ دوران ساسانی
کرتیر یا کردیر، در زمان پادشاهی هفت شاهنشاه ساسانی به ترتیب اردشیر بابکان، شاپور یکم، هرمز یکم، بهرام یکم، بهرام دوم، بهرام سوم و نرسی می‌زیسته است. گمان می‌رود که اقدامات کرتیر نه تنها در پیدایش دین رسمی ایران؛ بلکه در کار سیاست داخلی کشور نیز دارای اهمیت فراوان بوده است. او توانست دین زرتشت را که در آن زمان، همراه باورهای گوناگون بود، یکدست کند و به اوستا تقدس بخشد. کرتیر با آئین مانی به عنوان یک بدعت به مبارزه برخواست.
پایه‌گذار سیاست اتحاد دین و دولت در ایران پیش از اسلام به اردشیر بابکان، پایه‌گذار دولت ساسانی، نسبت داده شده است. بر طبق روایت طبری، خاندان اردشیر متولی آتشکدة ناهید در استخر قدیم فارس بوده‌اند و طبیعی است هنگامی که اردشیر به قدرت رسید در پی این بوده باشد که دین مزدیسنی را که در زمان اشکانیان در کنار حکومت قرار داشت با حکومت یکی سازد و از آن به عنوان حربة سیاسی بهره‌برداری کند. عامل اجرای این سیاست از زمان اردشیر به بعد کرتیر بود.
کرتیر، در زمان اردشیر بابکان مقام عمده‌ای نداشت. او در کتیبة کرتیر در کعبة زرتشت ذکر کرده است که در زمان شاپور یکم، دومین شاه ساسانی، به سمت رئیس بزرگ همة موبدان کشور منصوب شده است، اما به نظر برخی مورخین، کرتیر در معرفی خود در کتیبه‌اش گزافه‌گویی کرده و احتمالاً در دوران شاپور همچنان مقام هیربدی داشته است بلکه در زمان بهرام دوم، به قدرت بسیاری دست یافت. از سوی او آزار بسیاری بر پیروان آیین‌های یهودی، مانوی، مسیحی و بودایی رفت. کرتیر در زمان همین پادشاه بود که جایگاه داور داوران یا قاضی‌القضاتی را نیز به دست آورد. او همچنین آموزشگاه‌هایی را برای پرورش روحانیون زرتشتی ساخت. قیام نرسی و پادشاهی وی، در واقع به قدرت کرتیر پایان داد و از آن پس برای مدتی سایة آتشگاه از فراز تاج و تخت دور شد. بعد از آن خاطرات دوران کرتیر چنان فراموش شد که حتی در اوایل دورة اسلام هم وقتی مزدیسنان کتاب پهلوی دینکرت را تدوین می‌کردند، نام او در آن کتاب آورده نشده بود.
برخی از دانشمندان، بین تنسر و کرتیر شباهت‌هایی یافته و به این نتیجه رسیده‌اند که کرتیر لقبی برای تنسر بوده، ولی برخی دیگر آن را قبول ندارند، زیرا تنسر و کرتیر هر دو نام خاص هستند نه عنوان. به علاوه اینکه تنسر در زمان اردشیر یکم می‌زیسته، اما فعالیت کرتیر از دوران شاپور یکم شروع شده است.
از کرتیر چهار سنگ‌نبشته در استان فارس بر جای مانده است. کتیبه‌های کرتیر به طور کلی به شرح جایگاه و پایة وی و بیان کارهای خداپرستانه و شرح معراج او اختصاص دارد و به زبان پارسی میانه و خط پهلوی می‌باشد.
محل سنگ‌نبشته‌های او بدین شرح است: کتیبة کرتیر در نقش رجب، در سمت راست پیکر اردشیر بابکان؛ در سرمشهد، در قسمت بالای پیکر بهرام دوم؛ در کعبة زرتشت، در زیر سنگ‌نبشتة سه زبانة شاپور؛ در نقش رستم، در سمت راست پیکر نگاره‌های شاپور یکم.
از او چند نقش برجستة دیگر نیز در نقش رجب، نقش رستم و سرمشهد باقی مانده است.