ایلامی‌ها
ایلامی‌ها
آگاهی ما پیرامون خواستگاه، تبار و فرهنگ (خط و زبان و آداب و رسوم) ایلامیان و اینکه آیا این تیره، در دسته‌ای از گروه‌های بزرگ قومی، همچون هندواروپاییان (آریاییان)، سامیان و غیره جای می‌گیرند یا خیر، بسیار اندک است. ایلامیان بیش از حدود پنج هزار سال، در تاریخ سیاسی، نظامی، مدنی و فرهنگی جنوب غربی سرزمین ایران، حضور برجسته‌ای داشته‌اند. البته می‌توان با بررسی شواهد و مدارک میان‌رودان (بین‌النهرین) به برخوردهای پرشمار ایلامیان با همسایگان توانمند غربی ایشان، یعنی بابِل و آشور، پی بُرد.
در تورات، حدود بیست بار از ایلام نام برده شده است. یادآور می‌شود که در نوشتار اکدی و سامی، واژة ایلام در تورات “عیلام” آورده شده ولی شکل درست و فارسی واژه، همان “ایلام” است.
تاریخ ايران، منحصر به تاريخ ايلام بوده و این حكومت در مراحل اوليه در ايالت “اَنشان” شكل گرفت و با تسلط بر گروه‌های كوچك و بزرگ همجوار، تبديل به يك پادشاهی بزرگ گرديد. ايلاميان در هزارة سوم پيش از ميلاد، نامشان در متون تاریخي ديده مي‌شود و دارای خط و زبان مستقل بودند.
چون منطقة کنونی ايلام، بخشی از ايالات ايلام بزرگ است، لذا گروه‌هاي قومي ساکن در اين ناحيه، جزو ايلاميان به شمار می‌آیند. تاکنون اشياء و ظروف متعددي از اين گروه قومي، در این استان به دست آمده است.
نبشته‌های کهن شاهان میان‌رودان، آشور و خود ایلام و نیز گِل‌نبشته‌ها، مهره‌ها، سازه‌های باستانی و سنگ‌نگاره‌های به دست آمده از سرزمین ایلام (در کاوش‌های هفت‌تپه و چغازنبیل) از دیگر منابع پژوهشی سودمند دربارة این قوم که حضوری دراز مدت در ایران داشته‌اند، به شمار می‌آیند.
بر پایة همین یافته‌ها، می‌توان با اطمینان گفت که ایلامیان دستگاه دیوانی و اداری بسیار پیشرفته‌ای داشته‌اند. از اینرو هخامنشیان بهترین دبیران خود را از میان ایلامیان برگزیده بودند و بایگانی گسترده و بزرگ آن‌ها که امروزه به دست ما رسیده، به دبیره (خط) و زبان ایلامی است. نخستین گِل‌نبشتة ایلامی، با دبیرة شکلی، به 2800 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این دبیرة هندسی، به سال 2220 پ م، کنار گذاشته شد و دبیرة میخی که گویا برگرفته از اکدی بود، جایگزین آن شد. بهره‌گیری از این دبیره، تا زمان سرنگونی ایلام، در سال 645 پ م، دنبال می‌شد.
سومری‌ها، ایلام را “اِلام” می‌خواندند و از دید ایشان ایلام سرزمینی در بلندا بود؛ خود ایلامیان نام سرزمین خود را “هَل – تَه – اَم – تی” می‌نوشتند؛ این نام، شاید هم‌‌پیوند با نام کوهی است در دامنه‌های زاگرس. در سنگ‌نبشتة داریوش بزرگ هخامنشی، نام این منطقه “خوزا” آمده که نام خوز و خوزستان کنونی نیز از همین نام کهن، گرفته شده است.
ایلام، افزون بر جنگ و ستیز با تیره‌های ساکن و حاکم بر میان‌رودان، از دید اقتصادی و تجاری نیز، برای بابلیان، سومری‌ها و آشوریان با اهمیت بوده است.
ایلامیان همچون سومری‌ها، دارای زبانی تک‌خانواده بودند و پیوند میان زبان ایشان و زبان‌های دیگر، به اثبات نرسیده است. البته شماری از زبان‌شناسان آن را با زبان دراویدی در هند، هم‌خانواده دانسته‌اند. ولی نباید از پیوندها و نزدیکی‌های فرهنگی قابل توجه ایلامیان با دیگر اقوام ایرانی و آریایی به سادگی گذشت. ایلامیان در کنار مادها، پارسیان و سکاییان، از برجسته‌ترین پایه‌های درون دستگاه سیاسی، اداری، مدنی و نظامی هخامنشیان بودند.
سرزمین ایلام، بخش‌هایی از استان‌های کنونی ایلام، خوزستان، فارس، لرستان و حتی کرمانشاه، همدان و بوشهر را شامل می‌شد. تاریخ ایلام به سه بخش تقسیم شده است: ایلام باستانی 2500 تا 1500 پ م، ایلام کلاسیک 1300 تا1100 پ م و ایلام نو 750 تا640 پ م.
سرانجام در سال 640 پ م، آشوربانیپال، پادشاه آشور، به ایلام تاخت، مردم را قتل عام کرد و دولت ایلام را برای همیشه از میان برداشت. سنگ‌نبشتة آشوربانیپال در این باره گویای همه چیز است: “همة خاک شهر شوشان، شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشوب کشیدم و در درازای یک ماه و یک روز، کشور ایلام را با همگی پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را از حَشَم و گوسپند و نیز از نغمه‌های موسیقی بی‌بهره ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را فرو گیرند.”
اقوام اولیة ایلام باستان
ایلام علاوه بر جلگة رسوبی در شمال و مشرق، دارای نواحی کوهستانی نیز بوده است. عده‌ای از پژوهشگران عقیده دارند که دو قوم متفاوت در ایلام می‌زیسته‌اند: یکی تیره‌پوستان در جلگه و دیگری روشن‌پوستان در کوهستان. دیولافوا و دِمرگان که هر دو در این زمینه پژوهش بسیار نموده‌اند، معتقد هستند که ساکنان قدیم جلگة شوش تیره‌پوست بودند و به نظر می‌رسد که یونانی‌ها، آن‌ها را با اهالی حبشه که به وسیلة مصریان شناخته شده بودند، به اشتباه می‌گرفتند.
بعدها گروه‌هایی از اقوام سامری و سومری، به ایلام آمدند و مانند بابلیان بر ساکنان اولیة آنجا غلبه نمودند و آن‌ها را در خود مستهلک ساختند، البته در بابِل، استیلای نژاد سامی مسالمت‌آمیز بود که این کار فقط از طریق نفوذ و ورود تدریجی امکان‌پذیر بوده است، ولی در ایلام به واسطة استواری پناهگاه‌های کوهستانی، تا زمان تشکیل دولت سومر، سامی‌ها استیلای دائم بر ایلامی‌ها پیدا نکردند. این دولت به وسیلة شاهان سومر در اور تشکیل گردید و ایلام را در قلمرو تصرف بابل درآورد، ولی چندان دوامی نیافت.
لازم به یادآوری است که ایلامیان، از رشته‌کوه‌هایی که دشت سوزیانا یا همان شوش را از شمال و خاور دربرگرفته بود، فرود آمدند و در اوایل هزارة سوم پیش از میلاد، دودمانی تشکیل دادند که بر ناحیة وسیعی از دشت‌ها، کوه‌ها و بخش گسترده‌ای از کرانه‌های خلیج فارس حکمرانی می‌کردند.
سنگ‌نبشته‌ای که از یک پادشاه ایلامی در آن حوالی پیدا شده، گویای آن است که ایشان به تدریج بر دیگر نواحی نیز مسلط شدند و ایلام مقتدر و متمدن را به وجود آوردند. در سرزمین ایلام طوایف مخـتلفی می‌زیسته‌اند، از جمله:
- طوایف یَموت، یموت بل و تپتور، بین مرداب‌های دجله و نواحی کوهستانی زندگی می‌کردند.
- طایفة هَسی یا خوز یا اوزی، که همان اوکسیان می‌باشد، در خوزستان می‌زیسته‌اند. آورده‌اند این طایفه زمانی که اسکندر مقدونی به ایران حمله کرد، به عنوان اجازة عبور از شوش به تخت جمشید، از وی باج مطالبه کردند، در عوض اسکندر در مراجعت، آنان را غافلگیر و مقهور نمود.
از گروه‌های دیگری که در زمان‌های مختلف تاریخی، در سرزمین ایلام زندگی می‌کردند، می‌توان اقوام زیر را نیز نام برد: - گوتي‌ها: قديم‌ترين ساكنان منطقة ايلام بوده و بر اساس شواهد باستان‌شناختي، در حوالي هزارة چهارم پيش از ميلاد، برای مدت یک هزاره بر مناطقي از ايلام، لرستان، خوزستان و قسمتی از دشت‌هاي میان‌رودان، حکمرانی داشته که در حدود هزارة سوم پیش از ميلاد، تسلط آنان بر اين نواحي، پايان يافته است.
- هلولان يا هليلاني‌ها: از اقوام چادر‌نشين و دامدار نواحي شمالي لرستان و شمال خاوری ايلام، در دره‌هاي زاگرس بوده‌اند و امروزه هم بخشی از اين منطقه به همين نام شناخته مي‌شود. قلمروي آنان از سرشاخه و اطراف رود سیمره و ایلراه‌های آنان از كناره‌هاي اين رود بزرگ می‌گذشت. برخي اقوام لك موجود در اين منطقه را بازماندة هلولان مي‌دانند که احتمال درستی آن نيز زیاد است.
- هپارتيت‌ها: از اقوام پيش از اسلام در ناحية ايلام كنوني بوده‌اند كه هرودوت آنان را به عنوان قبايل كوچ‌کنندة ايراني یاد كرده است. برخي از پژوهشگران هپارتيت‌ها را در گذشته، ساکن قلمرو شمال و شمال غرب استان ايلام دانسته‌اند.
تصویر یک زن ایلامی
تصویر جام نقره ای زن ایلام، یافته شده از جلال‌آباد مرودشت در استان فارس
تندیس بز کوهی، 3500 تا 2700 پ م، مربوط به دورة ایلامی که در موزة هنرهای زیبای بوستون نگهداری می‌شود.