اسدي توسي
اسدي توسي
ابونصر علی بن احمد
از تاریخ تولد اسدي توسی، اطلاعی در دست نیست. اما وی در قرن پنجم در شهر توس می‌زیسته است. اسدي، از علماي لغت و از استادان حماسه‌سرا بود. او گرشاسپ‌نامه را به سبک شاهنامة فردوسی، در 9000 بيت سروده است. وی به داستان‌سرایی گرايش داشت و به نظم داستان‌هایی که از بسیاری جهات به شاهنامة فردوسی نزدیک است، پرداخته است. موضوع این کتاب، داستان پهلوانی است به نام گرشاسب که برحسب روایات نریمان، نیای رستم بوده و در هند و سایر کشورها رزم‌ها کرده و نام‌آور شده است. این کتاب در تاریخ ۴۵۸ ق، یعنی ۵۸ سال پس از اختتام شاهنامة فردوسی به انجام رسیده است.
ز هجرت بدور سپهري كه گشت
شده چارصد سال و پنجاه و هشت
گرشاسب‌نامه از روی گرشاسب‌نامه‌ای که ابوالمؤید بلخی شاعر و نویسندة قرن چهارم به نثر درآورده است، اقتباس شده و ظاهراً جزو داستان‌های شاهنامه ابومنصوری هم بوده است. اسدی طوسی از علمای لغت و استاد در این فن بوده و بسیاری از دیوان‌های گذشتگان را به دقت و ژرف‌نگری خوانده و لغات کمیاب را به دست آورده و گاهی همان کلمات را در اشعار خود به کار برده و بدین سبب در گرشاسب‌نامه بسیاری از لغات پارسی که حتی در اشعار قرن پنجم و ششم هم کم‌تر استفاده شده است، دیده می‌شود. آوردن این لغات فراموش شده اگرچه نظر به حفظ زبان، شایسته تحسین و یکی از دلایل برتری این منظومه است اما تا حدی به فصاحت و روانی آن آسیب رسانده است. گرشاسب‌نامة منظوم، با اصل داستان اختلاف چندانی ندارد و اسدی تغییری در آن اعمال ننموده است. اسدی در تألیف این کتاب خدمتی در خور ستایش به زبان پارسی کرده و این منظومه پس از شاهنامة فردوسی با ارزش‌ترین منظومة حماسی پارسی است.
بر آمد همي بيت‌ها نه هزار
دو سال اندرو برده شد روزگار
وی از چند جهت دیگر نیز در تاریخ و ادبیات ایران حائز اهمیت است؛ کهن‌ترین دست‌نویس پارسی که به دست آمده به خط اسدی طوسی است. علاوه بر این، وی نخستین واژه‌نامة پارسی را به نام لغت فرس تدوین کرد و علاوه بر ضبط و تعریف لغات، به ذکر نام و شعرهای پیشگامانی چون ابوشکور بلخی، شهید بلخی و رودکی نیز پرداخته است. واژه‌نامة اسدی، به جهت دقت و صحت تفسیر، بهترین واژه‌نامه و نیز قدیم‌ترین فرهنگ موجود در زبان پارسی است. وي علاوه بر اين كتاب‌ها، مناظراتي به نام آسمان و زمين، مغ و مسلمان، نيزه و كمان، شب و روز داشته است.
از زادروز اين شاعر بزرگ، اطلاعي در دست نيست. وی در سال 465 ق درگذشت و مقبره وی در شهر تبریز در مقبرة‌الشعرا قرار دارد.