پرویز ناتل خانلری
پرویز ناتل خانلری
ناتل خانلری، در اسفند ۱۲۹۲ خ، در تهران دیده به جهان گشود. وی ادیب، سیاستمدار، زبان‌شناس، نویسنده و شاعر معاصر ایرانی است.
خانوادة پدر و مادر او هر دو مازندرانی بودند و در حکومت قاجار شغل دیوانی داشتند. جد او میرزا احمد مازندرانی ابتدا عنوان خانلرخان و بعد لقب اعتصام‌الملک گرفت. میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک تا پایان عمر مشاغلی در وزارت امور خارجه داشت و مدیرکل وزارت خارجه بود. پدر خانلری، میرزا ابوالحسن‌خان خانلری ابتدا در وزارت عدلیه و سپس در وزارت امور خارجه خدمت می‌کرد و از سال ۱۳۱۶ ق، به مدت ده سال در تفلیس و پترزبورگ مأموریت سیاسی داشت. در زمان مشروطیت به تهران آمد و ازدواج کرد، لقب اعتصام‌الممالک گرفت و در سال ۱۳۰۹ خ، در تهران درگذشت. نام خانوادگی خانلری از لقب جد او خانلرخان گرفته شده است. کلمة ناتل (نام قدیمی شهری در مازندران) به پیشنهاد نیما یوشیج (پسرخالة مادرش) بر نام خانوادگی او افزوده شد و با آنکه خود همیشه آن را به کار می‌برد در شناسنامه او نبود.
پرویز ناتـل خانلری، تحصیلات ابتدایی را در مدرسة سن‌لویی، مدرسة آمریکایی تهران و مدرسة ثروت تهران گذراند. درس‌های دورة اول دبیرستان را به طور متفرقه امتحان داد و هنگام ورود به دارالفنون برای دورة دوم متوسطه، به تشویق بدیع‌الزمان فروزانفر که آن زمان معلم دارالفنون بود، رشتة ادبی را انتخاب کرد. سپس وارد دانشسرای عالی شد و در سال ۱۳۱۴ خ، دانشنامة لیسانس زبان و ادبیات فارسی را از دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران دریافت کرد. پس از گذراندن دورة آموزشی خدمت نظام وظیفه از سال ۱۳۱۵ خ، به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و مدتی دبیر دبیرستان‌های رشت بود. سپس ضمن تدریس در دبیرستان‌ها، دورة دکتری زبان و ادبیات فارسی را گذراند.
پرویز ناتـل خانلری، در سال ۱۳۲۰ خ، با زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بود. پسرش آرمان در جوانی درگذشت.
در سال ۱۳۲۲ خ، خانلری جزو اولین گروه دریافت‌کنندگان دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران بود. موضوع پایان‌نامة دکتری او «تحول غزل در شعر فارسی» بود که آن را به راهنمایی ملک‌الشعرا بهار به انجام رساند و بعداً با عنوان تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی به چاپ رسید. پس از پایان خدمت وظیفه، دوران خدمت در دانشگاه تهران را آغاز کرد. خانلری کرسی تاریخ زبان فارسی را در دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ایجاد کرد و تا سال ۱۳۵۷ خ، خود متصدی تدریس آن بود که از دانشجویان موفق وی می‌توان به دکتر قدمعلی سرامی اشاره کرد. در همان اوایل دوران خدمت در دانشگاه تهران، در سال ۱۳۲۵ خ، انتشارات دانشگاه تهران را بنیان گذاشت و خود به مدت پنج سال مدیریت آن را به عهده داشت.
خانلری از دوران دانشجویی، همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و اشعار و نوشته‌هایش در مجلة مهر انتشار می‌یافت. او در خاطرات خود، جمعی از ادیبان نامدار آن زمان همچون محمدتقی بهار، رشید یاسمی و سعید نفیسی را نام برده که در دفتر مجلة مهر گرد می‌آمدند و مشهور به ادبای سبعه (هفت‌گانه) بودند. در مقابل آن‌ها به چهار نفر جوان‌های نوگرا و تحصیل‌کردة اروپا یعنی صادق هدایت، مجتبی مینوی، بزرگ علوی و مسعود فرزاد اشاره می‌کند که در کافه رزنوار در خیابان لاله‌زار نو، جمع می‌شدند و به گروه ربعه مشهور شده بودند و خانلری در حدود سال ۱۳۱۵ خ، با آنان نیز آشنایی یافت. گفته می‌شود که شعر عقاب خانلری یکی از بهترین نمونه‌های شعر هزار و صد سالة فارسی است. این شعر را خانلری به صادق هدایت اهدا کرده است. خود او در این باره می‌گوید: «بعضی اشخاص حدس‌های مختلف زده بودند در این باب. اما اصل مطلب این است که روزی که من این شعر را ساختم، اولین کسی که از من شنید، صادق هدایت بود و اینقدر ذوق کرد که گفت: پاشو بریم بدیم یک جایی چاپ کنند. بعد با هم رفتیم اداره مجله مهر که گمان می‌کنم دکتر ذبیح‌الله صفا هم سردبیرش بود. آنجا شعر را دادیم چاپ کنند و گویا که در یکی از شماره‌هایش چاپ و منتشر شد …».
گشت غمناک دل و جان عقاب
چو ازو دور شد ايام شباب
ديد کش دور به انجام رسيد
آفتابش به لب بام رسيد
بايد از هستي دل بر گيرد
ره سوي کشور ديگر گيرد
خواست تا چاره ناچار کند
دارويي جويد و در کار کند
صبحگاهي ز پي چاره کار
گشت بر باد سبک سير سوار…..
…..گفت: ما بندة درگاه توایم
تا که هستيم هوا خواه توايم
بنده آماده بود، فرمان چيست؟
جان به راه تو سپارم، جان چيست؟
دل چو در خدمت تو شاد کنم
ننگم آيد که ز جان ياد کنم
او در جوانی شاعر بود، در میان‌سالی، ادیب و در کهنسالی استاد و صاحب‌نظر در ادبیات کلاسیک. با وجودی که شعر خوب می‌سرود و به فنون شعری و اوزان عروضی به درستی وارد بود اما خود را شاعر نمی‌دانست. تنها مجموعه شعری که از او در دست است، ماه در مرداب نام دارد که در سال 1343 خ، انتشار یافت و بارها تجدید چاپ شد.
او در خرداد ۱۳۲۲ خ، نخستین شماره از مجله ادبی سخن را انتشار داد و با وجود وقفة ناخواسته‌ای که به دلیل مشکلات مالی پیش آمد تا سال ۱۳۵۷ خ، یعنی 33 سال انتشار آن را تداوم بخشید. شمارة اول مجله به صاحب امتیازی ذبیح‌الله صفا منتشر شد، اما با رسیدن خانلری به سی سالگی، صاحب امتیازی مجله به او منتقل شد. مجلة سخن به خصوص در دوره‌های اول، دریچه‌ای به روی ادبیات جهان و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش به سزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت. روش خانلری و نوشته‌های او در سخن، راهگشای جوانان مستعد شد. بسیاری از نویسندگان و شاعران نامدار چون جلال آل احمد، محمدعلی اسلامی ندوشن و بهرام صادقی اولین اثرشان در مجلة سخن به چاپ رسید. مجلة سخن در دوران دراز انتشار خود دو نسل از شاعران، مترجمان، محققان، داستان‌نویسان و ناقدان را تربیت کرد، مانند محمدعلی افغانی، نادر نادرپور و نجف دریابندری.
خانلری در سال ۱۳۲۷ خ، به پاریس رفت و مدت دو سال در انستیتو دو فونتیک که ضمیمه دانشگاه سوربن بود به مطالعه و تحقیق پرداخت. او اولین ایرانی بود که با رشتة فونتیک (آواشناسی) در این مؤسسه آشنا شد و رساله‌ای نیز در این باره به زبان فرانسوی نوشت.
پرویز ناتـل خانلری در سال ۱۳۳۴ خ، معاون وزارت کشور (در دورة وزارت اسدالله علم) شد. از همان دوران سناتور انتصابی مازندران شد و چند دوره تا سال ۱۳۵۷ خ، در آن سمت بود. از شهریور ۱۳۴۱ تا بهمن ۱۳۴۲ مقام وزارت فرهنگ را در کابینة اسدالله علم داشت. در مقام وزارت فرهنگ، طرح ایجاد سپاه دانش را پیشنهاد کرد و به تصویب رساند و اجرای آن را آغاز کرد.
بی‌تردید مهم‌ترین خدمت خانلری به فرهنگ ایرانی، تأسیس بنیاد فرهنگ ایران با جلب همکاری عده‌ای از پژوهشگران بود که در سال ۱۳۴۴ خ، آغاز به کار کرد. بنیاد فرهنگ ایران در مدت فعالیت خود بیش از سیصد عنوان کتاب را منتشر کرد که غالب آن‌ها متون و تحقیقات مهمی در جنبه‌های مختلف ادبی و تاریخی و علمی بود. ریاست بنیاد فرهنگ از ابتدای تأسیس تا سال ۱۳۵۷ خ، به عهدة خانلری بود. خانلری همچنین ریاست فرهنگستان ادب و هنر ایران را به عهده داشت. مدتی نیز مدیرکلی سازمان پیکار با بیسوادی را به عهده گرفت.
می‌توان گفت کتاب دستور زبان وی اولین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی، در ایران است. در این دستور، بسیاری از اصطلاحات درست زبان‌شناسی که اکنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایج است، مانند نهاد، گزاره، عملکرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از ساخته‌های اوست.
اثر مهم و ماندگار دیگر خانلری، تاریخ زبان فارسی است که تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. این کتاب شامل ۵ جلد است که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دورة معاصـر دربرمی‌گرفت.
از دیگر کارهای عمدة خانلری، طرح‌ریزی، تألیف و انتشار فرهنگ تاریخی زبان فارسی بود. در این نوع فرهنگ برخلاف روش رایج فرهنگ نگاری که مآخذ اصلی مورد استفاده در آن فرهنگ‌های موجود است.
نخستین جلد فرهنگ تاریخی زبان فارسی در سال ۱۳۵۷ خ، انتشار یافت. جلد دوم آن نیز به زیر چاپ رفته بود که با کناره‌گیری خانلری معلق ماند و به سرنوشت نامعلومی دچار شد.
پرویز ناتل خانلری، در مقدمة کتاب غزل‌های حافظ در سال ۱۳۳۷ خ، اظهار امیدواری کرده بود که با استفاده از نسخه‌های کهن، دیوان کامل حافظ تهیه و منتشر گردد. دیوان حافظ، چاپ خانلری، با وجود چندین ویرایش دیگر از غزل‌های حافظ که طی سی سال پس از آن انتشار یافته است، اعتبار خود را حفظ کرده و مورد استفادة محققان است.
خانلری، خود با آنکه در جوانی در شاعری گرایش‌هایی مشابه نیما یوشیج داشت، ولی با مطالعة بیشتر از آن گرایش فاصله گرفت و به این نتیجه رسید که عروض فارسی ظرفیت‌های گسترده‌ای دارد و آنچه نیازمند تغییر و تحول است، زبان شعر است که باید امروزی شود.
استاد خانلری دربارة زبان فارسی گفته است: «من فارسی را عزیز می‌دارم و به خود می‌بالم كه این زبان من و كسان من است. زبانی كه شیرینی آن را دشمن و دوست و خویش و بیگانه چشیده‌اند … نزد من وطن آن نیست كه شما می‌پندارید … هرجا كه فرهنگ ایرانی هست، وطن من است … نمی‌گویم كه فرهنگ همان زبان است. اما زبان هم یكی از اجزای فرهنگ است و جزء بزرگی است! پس آنان كه به زبان فارسی تاخته‌اند (و می‌تازند)، به وطن من می‌تازند. چرا در دفاع درشت نباشم؟ خاصه كه می‌بینم دست غرض دشمنان در این كار است».
پس از انقلاب اسلامی پرویز ناتل خانلری به مدت صد روز زندانی شد و از همة فعالیت‌های رسمی و دانشگاهی کنار گذاشته شد.
خانلری، در آستانة مرگ در پاسخ به كسی كه از سن و سال او پرسیده بود، گفت: «دو هزار و پانصد ساله‌ام».
این مرد بزرگ و میهن پرست در شهریور ۱۳۶۹ خ، پس از یک دوره بیماری طولانی در سن ۷۷ سالگی در تهران درگذشت.