خواجوي كرماني
خواجوي كرماني
كمال الدّين ابوالعطا محمودبن علي كرماني
خواجوی کرمانی، در سال 679 ق، در شهر کرمان متولد شد. وی از استادان غزل پارسی است و بنابر روايات، از بزرگ‌زادگان كرمان بوده و در ولايت خويش، ابتدا به مدح شاهان مظفری مي‌پرداخت. او در دوران جوانی جدا از کسب دانش‌های معمو ل روزگار، مسافرت را نیز پیشه نمود و سفرهایی به اصفهان، آذربایجان، شام، ری، عراق و مصر نیز داشته است و پس از بازگشت از این سفرهای طولانی، در شیراز اقامت گزید. در آنجا با حافظ مصاحبت و معاشرت پيدا كرد. وی از شاعران عهد مغول بوده است. به او لقب نخلبند را به دليل مهارت و قدرت او در تقليد و تتبع سبك‌هاي مختلف داده‌اند و همچنین به او خلاق‌المعانی و ملک‌الفضلا نیز گفته می‌شده است. قصیده‌های او به زبانی شیوا و استوار و بیشتر در اندرز و پارسایی، سروده شده‌اند.
خواجو در شعر، به سبک سنایی غزلسرایی می‌کرده و در مثنوی نیز سعی در تقلید از فردوسی داشت و پیرو سبک امیر خسرو دهلوی و پیشرو جامی بوده است. خواجو را وابسته به سلسلة مرشدیه می‌دانند. طنز و هزل و انتقاد از شرايط اجتماعي آن زمان، در اشعار خواجو ديده مي‌شود. او در قصیده، غزل و مثنوی طبعی توانا داشت؛ به طوری که گرایش حافظ، به شیوة سخن‌پردازی خواجو، مشهور است.
او مثنوي هماي و همايون را، در سال 732 ق و در حدود 4400 بيت و به نام شمس‌الدّين‌صاين و پسرش عميدالملك ركن‌الدّين، در مدت اقامت خود در بغداد سروده است.
مثنوي سام‌نامه، شامل14500بيت، منظومه‌ای است حماسي و عشقي، كه به تقليد از شاهنامة فردوسي و راجع به سام نريمان، عشق‌ها و جنگ‌هايش سروده شده است. خواجو اين منظومه را به نام ابوالفتح مجدالدّين محمود وزير سروده است. خواجو تحت تأثیر شرایط حاکم بر عصر خویش، حتی در هنگامی که می‌خواهد سام را با آن همه دلاوری‌هایی که در خور او و خاندان رستم جهان پهلوان است توصیف کند، جوهرة سام را در حادثه سازی‌های عاشقانه می‌یابد و در نتیجه از سام چهره‌ای عاشق و ماجراجو به نمایش می‌گذارد. سام نامه، داستانی غنایی در آمیخته با عرفان و تسلیم پذیری و تواضع و تعبیرات شخصی است. سام‌نامه، آخرین داستان منظوم از حماسة ملی ایران است که تفاوتش با شاهنامه، در استفاده از لغات عربی به دلیل حمله وحشیانه و سفاکانه مغولان و استمرار این سلطه بر زندگی شاعران همراه با یأس و سرگشتگی بود. به همین دلیل از آن شور حماسی فردوسی در این شاهنامه اثری نیست.
مثنوي گل و نوروز در سال 742 ق و در حدود 5300 بيت آورده شده است كه دربارة عشق شاهزاده‌اي به نام نوروز، دختر پادشاه روم به نام گل، در برابر خسرو و شيرين نظامي سروده شده است.
مثنوي روضةالانوار به پيروي از منظومة مخزن‌الاسرار نظامي، با بيش از دو هزار بيت در سال 743 ق به اتمام رسيده است.
مثنوي كمال‌نامه كه دربرگیرندة مطالب عرفاني است که خواجو آن را به نام مرشد خود، شيخ مرشدالدّين ابواسحاق كازروني، آغاز نموده و به نام شاه ابواسحاق اينجو، در سال 744 ق و با حدود 1850 بيت، به پايان برده است.
مثنوي گوهرنامه، منظومه‌ايست در 1020 بيت که به نام امير مبارزالدّين محمد و وزير وي، بهاءالدّين محمود، سروده و در سال746 ق به پايان رسيده است.
پيش صاحبنظران مُلك سليمان باد است
بلكه آنست سليمان كه زملك آزاد است
خيمه انس مزن بر در اين كهنه رباط
كه اساسش همه بي‌موقع و بي‌بنياد است
هر زمان مهر فلك بر دگري مي‌افتد
نو عروس است كه در عقد بسي داماد است
آثار منثور خواجوی کرمانی شامل رسالاتی مانند: رسالة البادیه و رسالة مناظرة شمس و صحاب است که به زبان پارسی نوشته شده‌اند.
آرامگاه خواجو، در شمال شیراز (در دامنه کوه صبوی و در ابتدای جاده شیراز – اصفهان) در تنگ الله اکبر قرار گرفته است. قبر وی مشرف بر دروازه قرآن می‌باشد. آب چشمة معروف رکناباد نیز از کنار مقبرة خواجو می‌گذرد. این آرامگاه در سال ۱۳۱۵ خورشیدی به دستور رضاشاه و با اعتبارات اداره فرهنگ استان فارس ساخته شد. محل آرامگاه در محوطه‌ای بدون سقف قرار دارد. در وسط صفه آن سنگ قبری است که بالای آن محدب و دارای برآمدگی است. روی این سنگ نوشته‌ای که بیانگر قبر خواجو باشد وجود ندارد. فقط بالای سنگ عبارت: کلَ مَن عَلَیها فَانٍ وَ یَبقَی وَجهُ رَبِّک ذوالجَلال وَ الإکرام به خط ثلث نوشته شده است. در بالا و پایین قبر نیز دو ستون سنگی کوتاه قرار دارد که طبق رسم آن زمان در بالا و پایین قبور عرفا و شعرا وجود داشته است.
در سال ۱۳۳۷، اداره باستان‌شناسی فارس اقدام به ساخت یک اتاق در قسمت شمالی محوطه آرامگاه کرد. در پیشانی این اتاق دو غزل از سروده‌های خواجو به خط نستعلیق بر روی کاشی نوشته شده است:
دوش می‌کردم سؤال از جان که آن جانانه کو؟
گفت: بگذر زان بت پیمان شکن پیمانه کو؟
و دیگر به مطلع:
صبحدم دل را مقیم خلوت جان یافتم
از نسیم صبح بوی زلف جانان یافتم
هم اینک این اتاق تبدیل به فرهنگسرای خواجو گردیده است. کمی بالاتر از مقبره خواجو ۳ غار به چشم می‌خورد. یکی از آن‌ها غاری است که محل عبادت و ریاضت زهاد و مشایخ بوده و خواجو نیز مدتی در آنجا به عبادت می‌پرداخته است. غار دیگر که در دهانة آن طاقی ضربی از نوع طاق کجاوه‌ای از سنگ و آجر زده شده محل مزار خواجه عمادالدّین محمود، وزیر شاه شیخ ابواسحاق اینجو است. در کنار این غار نقش برجسته‌ای از جنگ رستم و شیر دیده می‌شود که به دستور حسینعلی میرزا، فرمانفرمای فارس در سال ۱۲۱۸ ق ساخته شده است. در کنار آن نیز نقش برجسته ناتمامی از فتحعلی شاه قاجار و دو تن از پسرانش به چشم می‌خورد. در دو طرف این نقش برجسته دو نیم ستون به سبک ستون‌های دورة زندیه در درون کوه کار شده است. در سال ۱۳۷۰ به همت دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان، کنگره بزرگداشت خواجو، در کرمان برگزار و مراسم اختتامیه آن در شیراز انجام شد که با همین انگیزه و به همت شهرداری شیراز، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازی شد. همچنین مجسمه‌ای از سر و صورت خواجه از سنگ تراشیده شده، در این مکان گذاشته شد.
خواجوي كرماني، در سال 753 ق، در سن 74 سالگي درگذشت و در شيراز به خاك سپرده شد.