علياکبر دهخدا
علياکبر دهخدا
علیاکبر دهخدا، در سال 1258 خ، در تهران دیده به جهان گشود. اصلیت دهخدا قزوینی بود و پدرش خان باباخان، از ملاکان قزوین، که پیش از تولد وی از قزوین به تهران آمده بود. او در ده سالگی پدرش را از دست داد.
معلم ادبیات پارسی دهخدا در مدرسه، محمدحسین فروغی بود که گاه تدریس ادبیات کلاس را به عهدة دهخدا میگذاشت. پس از اتمام دورة مدرسة علوم سیاسی، دهخدا که در آن زمان میرزا علیاکبر خان قزوینی نامیده میشد، به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال ۱۲۸۱ خ هنگامی که معاونالدوله غفاری به عنوان سفیر ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا به عنوان منشی سفیر با او همراه شد. اقامت آنها در اروپا بیش از دو سال در شهر وین بود. او از این دوره برای آشنایی بیشتر با زبان فرانسوی و دانشهای جدید استفاده کرد. وی در سال ۱۲۸۴ خ، به ایران بازگشت. دهخدا در سال ۱۳۱۴ خ، به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد. از زمان تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ تا سال ۱۳۲۰ خ، او ریاست دانشکدة حقوق و علوم سیاسی را به عهده داشت. او در این سال از خدمات دولتی بازنشسته شد و یکسره به کار لغتنامه پرداخت. در همین دوران بود که در جواب استفسار دوستان که چرا شعر و نثری به سبک آنچه در صوراسرافیل منتشر میکرد، نمیسراید و نمینویسد، میگفت: «در این زمانه بسیارند کسانی که حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن و طبع و نشر آنها در روزنامهها و مجلات کنند، ولی شاید کمتر کسی باشد که بخواهد و بتواند با تألیف آثاری مانند امثال و حکم و لغتنامه وظیفهای دشوار و خستهکننده و طاقتفرسا ولی واجب را تحمل نماید». به سردبیر مجلة آینده، دکتر محمود افشار یزدی که از او مقاله میخواست (پس از شهریور ۱۳۲۰) نوشت که «اگر میسر شد و گرفتاریها اجازه داد مقالاتی میفرستم، با شرط عدم تحریف».
از دیگر کارهای مهم وی تأسیس جمعیت مبارزه با بیسوادی در اسفند ۱۳۲۹ خ، بود. او در همان سال از جمله نویسندگان و اهل فرهنگی بود که بیانیة صلح استکهلم را امضا کردند. ترجمة کتابهای عظمت و انحطاط رومیان، روح القوانین اثر مُنتِسکیو و فرهنگ فرانسه به پارسی از آثار دهخدا است که تا کنون به چاپ نرسیدهاند.
دهخدا فرهنگنگار، روزنامهنگار، ادیب، شاعر و طنزپرداز بود. او بیگمان بزرگترین فرهنگنویس زبان پارسی از آغاز تا کنون است. لغتنامة دهخدا متکی بر گنجینههای ادب پارسی بنا شد و این، ابتکاری است که دهخدا به معنای وسیع و پهناور آن در لغتنویسی یافته و به کار برده است.
استاد کولژدو فرانس، لغتنامة دهخدا را اثری هرکولآسا نامیده است. پروفسور هانری ماسه، استاد دانشگاه سوربن و ایرانشناس فرانسوی، لغتنامه را اثری فناناپذیر دانسته است. این لغتنامه محصول مطالعات مداوم و کوششهای متمادی علیاکبر دهخدا در مدت چهل و پنج سال است. او در این مدت نزدیک به چهار میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر دو زبان پارسی، عربی و لغتنامههای چاپی، خطی و کتبی در زمینههای مختلف فراهم آورد که این فیشها اساس و پایة لغتنامة دهخدا را تشکیل داد. دهخدا با نثر خود، بزرگترین کمک را به پیدایش قصه در پارسی کرد؛ گرچه خود هرگز قصه ننوشت.
دهخدا که 30 سال برای این لغتنامه زحمت کشید، دربارة خودش گفته است: «پزشکان از سه کار من در حیرتاند: یکی بیش از سی سال بر زمین نشستن و نوشتن و حرکت کافی نداشتن، دوم سیگار بیش از حد کشیدن و سوم بدون عینک قادر به خواندن هرگونه کتابی بودن».
در تاریخ مشروطیت ایران، نام روزنامة مهم صوراسرافیل و دهخدا و مقالات سیاسی و انتقادی او که به صورت فکاهی و به نام چرند و پرند در این روزنامه مینوشت، نه فراموش شدنی است و نه جداییپذیر، به خصوص که میرزا جهانگیرخـان صوراسرافیل یکی از دو تن مدیران این روزنامه، در راه آزادی و مشروطیت شهید شد و پرآوازهتر گشت و دهخدا در ایام تبعید خود از ایران، شعر معروف یاد آر ز شمع مرده یاد آر، را در رثای او سرود که در تاریخ شعر معاصر پارسی مکرر از این قطعه یاد میشود. سالها بعد که کتاب ارجمند امثال و حکم او منتشر شد، قسمتی از گنجینة معلومات وی از زبان و فرهنگ ایران به نظر همگان رسید.
دهخدا شاعر بود، اما شعرش به پای نثر و تحقیقش نمیرسید، اشعار دهخدا نیز به سه دسته تقسیم میشود: 1- اشعاری که به سبک متقدمان سروده شده است. 2- اشعاری که در آنها تجدد ادبی به کـار رفته است، مانند مسمط یادآر ز شمع مرده یادآر، (که از بهترین اشعار جدید پارسی به شمار میآید). 3- اشعار فکاهی که به زبان عامیانه سروده شده است.
ای مرغ سحر! چو این شب تار
بگذاشت ز سر سیاهکاری
یزدان به کمال شد پدیدار
و اهریمن زشتخو حصاری
یادآر ز شمع مرده یادآرای مونس یوسف اندرین بند
تعبیر عیان چو شد ترا خواب
رفتی برِ یار و خویش و پیوند
آزادتر از نسیم و مهتاب
زان کو همه شام با تو یک چند
در آرزوی وصال احباب
اختر به سحر شمرده یاد آرپس از درگذشت دهخدا، خانهاش تبدیل به دبستانی با نام خودش شد؛ اما در سالهای پس از انقلاب نام او را از روی دبستان برداشتند.
از آثار وی میتوان از لغتنامة دهخدا (22 ج)؛ امثال حکم (4 ج)؛ چرند و پرند؛ دیوان اشعار؛ مقالات دهخدا (2 ج)؛ شرح حال ابوریحان بیرونی و دیوان ناصرخسرو (تعلیقات) نام برد.
این مرد بزرگ و نماد لغتنامه نویسی ایران، در روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ خ، در سن ۷6 سالگی در خانه مسکونی خود در خیابان ایرانشهر تهران درگذشت. پیکر او در ابن بابویه در مقبرة خانوادگی به خاک سپرده شد.