شاپور یکم ساسانی (215 – 272 م)
Shapour the First Sasani
دومین پادشاه ساسانی
پس از فوت اردشیر یکم، در سال 241 میلادی، فرزندش شاپور یکم، به پادشاهی رسید. شاپور در آغاز پادشاهی، با شورش حران و ارمنستان روبرو شد، اما توانست با تدبیر، مشکلات را حل کند. در زمان روی کار آمدن شاپور یکم، روم درگیر اختلافات داخلی بود، شاپور توانست از ضعف رومیان استفاده کند و طی چند نبرد، قسمتی از روم را جزو خاک ایران کند. او تا سال 271 م و به مدت 30 سال پادشاه ایران بود.
مشهورترین بنایی که شاهان ساسانی ساخته‌اند، قصری است که با گویش عربی، «طاق کسری» یا «ایوان کسری» نامیده می‌شود، این بنای زیبا، در 37 کیلومتری جنوب بغداد، در کنارۀ خاوری دجله، قرار دارد. برخی این سازه را متعلق به خسرو انوشیروان می‌دانند. اما در نوشتارِ پهلوی خدای نامگ آمده است که این کاخ به دستور شاپور اول ساخته شده است. طاق کسری، بلندترین طاق خشتی جهان، ساختة انسان است. بلندای این طاق 35 متر، پهنایش 25 متر و درازایش 5 متر می‌باشد.
طاق کسری، در 37 کیلومتری بغداد
کتیبۀ شاپور یکم، در کعبۀ زرتشت در تاریخ 11 خرداد 1315 کشف شد. بر دیوار ساختمان کعبۀ زرتشت در نقش رستم، بر سه ضلع آن، مطالبی به سه زبان پارسی میانه، پارتی و یونانی، کنده شده است. نگارش پهلوی آن دارای 35 سطر بر دیوار شرقی، نگارش پارتی در 30 سطر بر دیوار غربی و نگارش یونانی با 70 سطر بر دیوار جنوبی دیده می‌شود. این کتیبه از سه بخش تشکیل شده است، در بخش اول شاپور، همانند شاهان هخامنشی، به معرفی خود و دودمان خود می‌پردازد، در بخش دوم از سرزمین هایی نام می‌برد که در آن زمان، بخشی از ایران بزرگ محسوب می‌شده‌اند (پارس، پارت، خوزستان، میشان، آشور، عربیه، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، ماد، گرگان، مرو، هرات، ابرشهر (همۀ شمال شرق ایران)، مکران، هند، کوشان تا ماوراءالنهر). پس از آن شرح نخستین لشگرکشی‌اش علیه گردیانوس (قیصر روم) و از میان برداشتن او و جانشین شدن فیلیپ و سپس شرح دومین لشگرکشی و برشمردن سرزمین‌های فتح شده توسط سپاه ایران و در آخر، سومین لشگرکشی و به اسارت درآوردن والریانوس (قیصر روم) و نیز سرزمین‌هایی که به تصرف ایران درآمد. بخش سوم کتیبه، از برپاکردن آتشکده‌ها و منصب‌های دولتی سخن گفته شده است. این کتیبه از نظر زبان‌شناسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه منبع قدیمی برای مطالعۀ ساختار زبان پهلوی و زبان پارتی است. همچنین از آنجایی‌که در این کتیبه از اسامی شهرهای ایران و روم، نام برده شده، منبع موثق و مهمی از نظر جغرافیای تاریخی آن زمان به شمار می‌آید. شاپور یکم همچنین نکات مهمی دربارۀ رسوم آن زمان و سیستم اداری و شاهی آن دوران را به تصویر کشده و القابی مانند اندرزبد بانوان (مشاور بانوان دربار)؛ بازاربد (رئیس بازرگانی)؛ دبیربد (رئیس دبیران)؛ وردبد (مأموران عالی‌رتبۀ روحانی)؛ شمشیر سالار (سرپرست تسلیحات) نمونه‌ای از واژه‌های منحصر به فرد و مهمی است که در این کتیبه آمده است.
کتیبۀ شاپور یکم، در کعبۀ زرتشتِ نقش رستم در استان فارس
سنگ‌نگارۀ پیروزی شاپور یکم بر امپراطور روم، یکی دیگر از کتیبه‌های شاپور است که در محوطۀ نقش رستم و در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ، بر سینۀ صخره‌ای به طول 11 متر و عرض 5 متر، تراشیده شده است.
این سنگ نگاره، صحنۀ پیروزی شاپور یکم بر والریانوس رومی است. در زیر شکم اسب شاپور، کتیبه‌ای به زبان یونانی در 5 سطر دیده می‌شود. به احتمال زیاد تحریرهای پهلوی و پارتی این کتیبه که احتمالاً بر روی شکم اسب بوده از میان رفته است. کتیبۀ یونانی نیز آسیب دیده است. مضمون این کتیبه نیز مانند کتیبه شاه در نقش رجب است که در آن نام و عنوان و نسب شاه ذکر شده است.
سنگ‌نگارۀ پیروزی شاپور یکم بر امپراطور روم در نقش رستم استان فارس
در سال 1335 خ، کتیبۀ دو زبانۀ دیگری در تنگ بُراق، در نزدیکی درکُرد در 123 کیلومتری غرب شهر آباده کشف شد. پهنای این کتیبه حدود 2 متر می‌باشد.
مجسمۀ شاپور یکم نیز یکی دیگر از آثار مهم دورۀ ساسانی است که در نزدیکی بیشاپور در دهانۀ غاری در ارتفاع 800 متری از زمین قرار دارد. قد این تندیس حدود 230 سانتیمتر است و سالیان سال روی زمین افتاده بود که در سال 1336 دوباره برجای خود نشانده شد.
کتیبۀ دیگری متعلق به شاپور یکم در نقش رجب وجود دارد. این کتیبه در 3 کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد. در نقش رجب تصویری از شاپور یکم و همراهان او، با کتیبه‌ای شامل نام و عنوان و نسب شاه، به سه زبان پارتی، پهلوی و یونانی نقش شده است. نگارش پهلوی آن 5 سطر، نگارش پارتی 4 سطر و نگارش یونانی 6 سطر دارد.