سید حسن تقی‌زاده
سید حسن تقی‌زاده
تقی‌زاده، در سال 1257 خ، در تبریز دیده به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی به مدت 17 سال به نجف رفت و نزد علمای نجف به تحصیل پرداخت و منطق، فقه و اصول را فراگرفت؛ در نهایت در عرفان قدم گذاشت. او علم طب را نیز فراگرفت. وی در حدود 30 سالگی به عنوان وکیل منتخب از تبریز، وارد مجلس شورای ملی شد. بزرگترین خدمت تقی‌زاده تدوین و تصویب «متمم قانون اساسی» بود.
پس از بمباران مجلس، تقی‌زاده به سفارت انگلیس پناهنده شد و در آنجا ادوارد براون از وی خواست تا به لندن برود؛ کاری نیز در کتابخانه برایش پیدا کرد.
او پس از مدتی خود را به تبریز رساند و از آنجا مجدداً برای نمایندگی مجلس، انتخاب شد. در اواسط دورة دوم مجلس، به استانبول و از آنجا با گذرنامة جعلی به برلین رفت، در آنجا کمیتة ملیّون و میهن پرستان ایرانی را با همکاری چند تن، از جمله جمالزاده دایر کرد و مجلة کاوه را نیز در دو دوره منتشر نمود؛ دوره اول در زمان جنگ بود که بیشتر جنبة سیاسی داشت و دورة دوم، پس از جنگ جهانی دوم بود که شامل مقالات علمی، ادبی و تاریخی بود.
در سال 1316 خ، مدرسه‌ای به نام تربیت در تبریز تأسیس کرد؛ هرچند به علت تعصب عوام و دخالت روحانیون قشری فقط مدتی کوتاه دوام آورد.
وی در طول عمر خود، در فکر آزادی و رفاه و آسایش افراد طبقات محروم بود. تقی‌زاده به زبان‌های پارسی، عربی، ترکی، آلمانی، انگلیسی و فرانسه مسلط و از اطلاعات وسیع در زمینۀ تاریخ، ادبیات و علوم قدیمه برخوردار بود و در کتابخانة مجلس شورای ملی، مجموعه‌ای ارزشمند از کتاب‌های مربوط به ایران‌شناسی فراهم آورد. مینورسکی، خاورشناس روس، دربارة تقی‌زاده گفته است: «سال‌ها خواهد گذشت و خاک تبریز فرزندی مانند تقی‌زاده نخواهد پرورد».
تقی‌زاده در کار، بسیار موشکافانه، تا حدّ وسواس پیش می‌رفت و در این روش، غیر از محمدخان قزوینی، همتا نداشت. در سبک و رویة علمی، تقی‌زاده نمونه‌ای از حسن ترکیب علوم شرقی و غربی به شمار می‌رفت. آثار او همه آینة جهد و امانت علمی اوست. دانش وسیع و حافظة نیرومند او با دقتی کم‌نظیر و ذهنی جوینده و پویا همراه بود.
در نهضت تحقیقی و انتقادی زمان ما، که خاورشناسان مشهور آن را پی نهادند، محمدخان قزوینی و تقی‌زاده را باید پیشرو محققین ایرانی در این فن دانست.
از آثار وی می‌توان به گاهشماری در ایران قدیم؛ از پرویز تا چنگیز؛ مانی و دین او؛ مقالات تقی‌زاده (به کوشش ایرج افشار، 10 ج)؛ پژوهش در احوال فردوسی و ناصرخسرو، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن (2 ج) و بیست مقالة تقی‌زاده (ترجمة احمد آرام و کیکاووس جهانداری) اشاره کرد.
این مرد بزرگ در سال 1348 خ، در سن 91 سالگی در تهران درگذشت و در قبرستان ظهیر‌الدوله به خاک سپرده شد.