شيخ بهايي
شيخ بهايي
شیخ الاسلام بهاءالدّین محمدبن حسین‌بن عبدالصمد عاملی حارثی همدانی
شيخ بهايي، در سال 953 ق، در بعلبک لبنان دیده به جهان گشود. وی، فرزند عبدالصمد حارثي از مشهورترين فقهاي عراقي بود كه در دورة صفويه به دعوت حكومت تازه تأسيس شيعة صفويه، به ايران كوچ كرد. وي كه در آن دوران در سن 13 سالگي بود، به همراه پدرش كه از معاصرين و احتمالاًً از شاگردان شهيد ثاني (محمد بن حسن مكي) بوده است، به ايران آمد. پدرش به واسطة حضور در حكومت صفوي از جايگاهي بالا و از تنعّم دنيوي وافری برخوردار بود. اما در سال 983 ق با اجازه شاه طهماسب، ایران را به قصد بحرین ترک کرد. این پدر بزرگوار اولین و مهم‌ترین استاد شیخ بهایی بود.
شیخ بهایی، مورد علاقة شديد شاه عباس و از احترام ويژه‌اي برخوردار بود تا حدي كه در سفرهاي پيادة شاه عباس، از ملازمان خاص وي بود. پدر شیخ در اواخر عمر از اينكه به ايران آمد، پشيمان شد و به بهانة سفر حج از حكومت خارج و به بحرين مراجعت كرد و به فرزند خود نصيحت نمود كه اگر خواهان دنيا هستي به هند برو و اگر خواهان آخرت هستي به بحرين و اگر هيچ كدام را نمي‌خواهي در ايران بمان و او پيشنهاد سوم را پذيرفت، ولي در اواخر عمر با انزوا و دوری از حكومت به نوعي به وصيت پدر خود عمل كرد.
شیخ بهایی در سال 991 ق، به حج مشرف و از آنجا عازم شام و قدس شد و آنگاه عازم شهر کرک نوح و سپس حلب شد و در سال 992 ق، به اصفهان بازگشت. شیخ بهایی از حوالی سال 1004 ق، به دربار شاه عباس راه یافت و در ایران شهرت زیادی کسب کرد.
بهايي، با پشتكاري ستودني پزشكي، مهندسي و معماري را فراگرفت. كارهاي شگرفي نيز همچون تقسيم‌بندي آب زاينده‌رود در اصفهان؛ تهية آب گرم دائم با يك شمع كه به وسيلة گازهاي فاضلاب روشن مي‌ماند، براي يك حمام در اصفهان (كه به تازگي با برداشتن فضاي سطحي روي آن كاملاً از بين رفته)؛ محراب مسجد شاه اصفهان؛ ساعتي كه نياز به كوك كردن نداشته؛ همچنین تهیة نان سنگك و حلوا ارده نیز از اختراعات و ابداعات وي بوده است.
شيخ بهايي، پس از درگذشت، طبق وصيتش در منزل شخصي خود كه در آن زمان نزديك به حرم امام رضا (ع) بود و امروزه به نام «رواق دارالعباد» معروف است، به خاك سپرده شد.
وجود شیخ، منشأ خدمات خير بود و شاگردان برجسته‌اي كه ملاصدرا از معروف‌ترين آن‌ها بود، را تربيت كرده است. او همچنين كتابي در فقه به زبان فارسي نوشته كه در زمان خود اقدام بسيار نويني محسوب مي‌شد و چون آن را به امر شاه عباس نوشته بود به نام جامع عباسي معروف گرديد. او همچنين آثار فراواني در فقه و كلام دارد. يكي از علت‌های رواج اشعار بهایی مفاهیم عرفانی آن‌هاست. بهترين منبع براي گردآوري اشعار شيخ بهايي، كتاب كشكول وي است، تا جايي كه اشعاري كه در كشكول نيامده را منسوب به وي نمي‌دانند. كشكول اثري است به نظم و نثر و داراي حكايات نغز و اشعار شاعراني چون مولانا، سعدي، نظامي و ديگر بزرگان ادبيات. شيخ بهايي در غزل به شيوة عراقي و حافظ، در رباعي به سبک ابوسعيد و خواجه عبدالله و در مثنوي به شيوة مولانا شعر مي‌سروده است.
همه روز روزه بودن، همه شب نماز كردن
همه ساله حج نمودن، سفر حجاز كردن
ز مدينه تا به كعبه، سر و پا برهنه رفتن
دو لب از براي لبيك، به وظيفه باز كردن
شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن
ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن
به خدا كه هيچ كس را ثمر آنقدر نـباشد
که به روي نااميدي در بسته باز كردن
تا منزل آدمی سرای دنیاست
کارش همه جرم و کار حق لطف و عطاست
خوش باش که آن سرا چنین خواهد بود
سالی که نکوست از بهارش پیداست
آن کس که بَدم گفت، بدی سیرت اوست
و آن کس که مرا گفت نکو، خود نیکوست
حال متـکلم از کلامش پیداست
از کوزه برون همان تراود که در اوست
شانة عاج ار نبود بَهر ريش
شانه توان كرد به انگشت خويش
دربارة اشعار و آثار شيخ بهايي كتاب‌هاي فراواني به چاپ رسيده است كه از بهترين اين كتاب‌ها مي‌توان از كتابي به كوشش سعيد نفيسي و كتاب ديگري از غلامحسين جواهري وجدي نام برد. شیخ بهایی شاگردان مشهوری در دانش‌های دینی و ادب عربی، مانند ملامحمد باقر سبزواری، محمدصالح مازندرانی و… پرورش داد. او در ايجاز و بيان معما، بسيار مهارت داشت.
فلسفه و عرفان در دوران ميانة صفوي، داستاني بس عجيب و پيچيده داشته و انديشمندان اين دوره، تركيب خاصي از فقه، عرفان، فلسفه و تا حدي علوم طبيعي را يكجا گرد آوردند، كه شايد شيخ بهايي از شاخص‌ترين نمونه‌هاي آن بوده باشد. اما اين دولت گرچه خوش درخشيد اما دولتي مستعجل بود و بناي بزرگي كه به دست شيخ بهايي، ميرفندرسكي، ميرداماد و ملاصدرا برافراشته شد با سرعت عجيبي در كوران حوادث بعد از آن، ويران شد و جاي آن را تركيب زشت قشري‌گري و ظاهرپرستي و خشونت‌طلبي و نفي ديگران پر نمود. تفكر عقلاني، عرفاني با دشمني و خصومت شديد قشري‌گرايان تعويض شد.
او نه تنها یک فقیه بلکه ادیب، ریاضی‌دان و منجم و چهره‌ای فرهنگی و سیاسی بود.
از آثار مهم وی می‌توان فوائد الصمدیه؛ نان و حلوا (منظومه)؛ خلاصة الحساب؛ نان و پنیر (مثنوی)؛ جامع العباسی؛ شیر و شکر را نام برد.
اين مرد بزرگ در سال 1030 ق، در سن77 سالگي در اصفهان درگذشت و در مشهد به خاك سپرده شد.
سوم ارديبهشت ماه هر سال، روز بزرگداشت شيخ بهايي است.