علامه محمد قزويني
علامه محمد قزويني
قزوینی، در سال 1256 خ، در محلة سنگلج تهران دیده به جهان گشود. پدر قزوینی، ملاعبدالوهاب، از مدرسین مدرسۀ دوستعلی معیرالملک تهران بوده است. وی در علم صرف و نحو زبان عربی تحصیلاتش را کامل کرد. در سن 26 سالگی به واسطۀ برادرش، برای مطالعۀ نسخ خطی کتب عربی و پارسی، برای مدت کوتاهی به لندن رفت، اما این سفر 36 سال طول کشید. در لندن به دعوت پرفسور براون، تصحیح تاریخ جهانگشای جوینی را آغاز کرد و به دلیل اینکه بهترین نسخة آن در کتابخانه ملی پاریس بود به آنجا رفت و در همانجا مقیم شد. چند متن دیگر نیز تصحیح کرد و به درخواست وزارت فرهنگ، از 16 جلد کتاب‌های خطی نفیس فیلمبرداری کرد و همراه با مقدمه‌ای به ایران فرستاد و خود او نیز در نهایت به علت جنگ جهانی دوم به ایران بازگشت.
قزوینی، بنیانگذار تحقیقات علمی در ایران بود و با زبان فرانسه تسلط داشت و با زبان‌های انگلیسی و آلمانی به میزان کافی آشنا بود. قزوینی از صفات و خصوصیات برجسته‌ای برخوردار بود که موجب شد در ردیف بزرگ‌ترین پژوهشگران و اندیشمندان جهان قرار گیرد و در بین خاورشناسان اروپایی، به چنان شهرتی دست یابد که مارکوارت، ایران شناس آلمانی، طی نامه‌ای خطاب به ادارة روزنامة کاوة برلین نوشت: «ایرانی که باز ممکن است از آن دانشمندی مثل محمدخان قزوینی به وجود آید، هرگز نخواهد مرد».
تقی‌زاده، نیز دربارة قزوینی گفته است: «صریحاً می‌توانم بگویم که آن مرحوم تا آنجا که می‌دانم، تنها کسی بود از ایرانیانی که می‌توان او را در محافل علمی مغرب زمین، کنار علمای محقق بزرگ در فن مخصوص گذاشته و به او افتخار کرد. او ابوریحان و ابن خلدون ماست».
در او، انصاف علمی و امانت به حدّ کمال وجود داشت: به ویژه در علوم عربی مقامی شامخ و احاطه‌ای عجیب داشت. در صرف و نحو، در اخبار، سیر، لغت عرب، رجال و انساب، کتاب‌شناسی و علم عروض، هم‌پایه و در بعضی حتی بالاتر از مشاهیر و بزرگان این فنون قرار داشت.
قزوینی، از حساب، هندسه، نجوم و طب بهرة کافی برده و در علم و اصول، سال‌ها کار کرده بود. او به حدّ کمال، تاریخ مغول را احیا کرد و تحقیقی کامل در فرقة اسماعیلیه نمود. او به ادبیات عرب، اعم از نظم و نثر کاملاً مسلط بود و در احوال بزرگان، حکما، ادبا و دانشمندان اسلام به راستی دریایی بی‌کران بود، بی‌سبب نبود که او را علّامه لقب دادند.
از آثار بر جا مانده از وی، می‌توان به تاريخ جهانگشاي جويني (تصحيح، 3 ج)؛ مرزبان‌نامه (تصحیح)؛ دیوان حافظ (تصحیح، با همکاری قاسم غنی)؛ یادداشت‌های قزوینی (10 ج)؛ بیست مقاله (2 ج)؛ سیاست‌نامه (تصحیح)؛ نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده اشاره کرد.
این مرد بزرگ در سال 1328 خ در سن 72 سالگی، در تهران درگذشت و در شاه‌عبدالعظيم در کنار مزار ابوالفتوح رازي، به خاک سپرده شد.