غلامحسين مصاحب
غلامحسين مصاحب
مصاحب، در سال 1289 خ، در نایین دیده به جهان گشود. پدر غلامحسين، طبيب و مادرش شاعر باذوقي بود. وی ۴ خواهر و برادر داشت. نياى پدرى او مرحوم ملاميرزا محمد، از بزرگان علم و دين بود و مقبره‌اش در تخت فولاد اصفهان زيارتگاه است. وی در سال ۱۳۱۶ خ، ازدواج کرد و صاحب 4 فرزند به نام‌های ترانه، شاهکار، نامدار و شهریار شد.
مصاحب، در 16 سالگى دوره دوم متوسطه را با معدلى بيش از نوزده تمام کرد. در روز جشن سالانه که وى نطقى دربارة اعتماد به نفس ايراد کرد، وزير معارف وقت، او را نه تنها شاگرد اول تهران بلکه شاگرد اول ايران معرفى کرد.
دکتر مصاحب، تحصيلات خود را در ايران، فرانسه و انگلستان گذراند و موفق به دريافت درجة دکترى در رياضيات به سال 1327 خ، از دانشگاه کمبريج شد و به دریافت مدال درجه اول علمى نائل گشت. رسالة پايان تحصيل وى نيز در جلد ششم مجله انجمن فلسفه کمبريج در سال 1950 م، به چاپ رسيد. او در همان سال به عضويت انجمن رياضي‌دانان لندن و انجمن فلسفه كمبريج درآمد. مصاحب، از شاگردان خاص برتراند راسل بود. در علوم معقول و منقول و علوم عربى هم تبحر و تحصيلات عميق داشت، به طورى‌که از سوى مرجع وقت شيعيان به دريافت درجة اجتهاد مفتخر گرديد. ايشان نخستين کسى بود که منطق صورت را به معنى جديد، يعنى منطق رياضى، وارد فضاى فکرى ايران کرد. آثارى که او در مباحث آناليز رياضى و تئورى اعداد و منطق صورت دارد، از جهت جامعيت و حسن تأليف و سهل و ممتنع بودن، شاهکار است. اما آنچه که شخصيت مرحوم دکتر مصاحب را ممتاز و مشخص مي‌ساخت، دقت و وسواس در کار پژوهش بود که حدس و گمان و تخمين و تقريب را در آن راه نمي‌داد. نمونة بارز اين امر کتاب حکيم عمر خيام به عنوان عالِم جبر است که جلوه‌هاى تمرين، روحيه و روش علمى در آن به خوبی مشهود است.
مصاحب، در دانشسرای عالی تدریس می‌کرد و مدتی نیز عهده‌دار پست معاونت فنی وزارت علوم و آموزش عالی بود.
خدمت او در زمينة دايرة‌المعارف فارسى، به راستى بزرگ و ستودنى است. او در اين اثر، در زمينة رسم‌الخط فارسى و ضبط علائم و حروف، صاحب رأى و نظر و ابتکار تازه‌اى بود و روش مخصوصی در وضع لغت‌هاى جديد علمى و ترجمة اصطلاحات خارجى، داشت. ابداع «حروف ايرانيک» در فارسى، بدين منظور که به جاى حروف «ايتاليک» در متن‌هاى لاتين قرار گيرد هم از ديگر ابتکارات او بوده است.
در مورد وضع لغت‌هاى جديد در برابر تعبيرها و اصطلاحات خارجى که به مناسبت احتياج و لزوم ناگزير از به کار بردن آن‌ها بود، اسلوب خاصى داشت و سال‌ها بود که به اتفاق جمعى از بزرگان و ادب‌دوستان هفته‌اى يک روز، به طور معمول سه‌شنبه‌ها جلسه‌اى داشتند و در آن به بحث در مورد اين گونه لغت‌ها مي‌پرداختند که از جمله نتيجه‌هاى آن کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافيايى است که در سال 1338 خ، به چاپ رسيد. نام اين مجمع را به شوخى «ضراب‌خانه» گذاشته بودند و لغت‌هايى را که مي‌ساختند، «مضروبات» مي‌خواندند.
از جمله کارهاى پرفايدة ايشان، بنيانگذارى مؤسسة رياضيات در سال 1345 خ، بود که سهم شايانى در بالا بردن سطح آموزش رياضيات در ايران داشت.
دیگر اثر مهم او جبر و مقابلة خیام است که در آن برای نخستین‌بار مقام علمی خیام در ریاضیات به طور مستقل به زبان پارسی شناسانده شده است. کتاب مدخل‌های ریاضی او اثر ممتاز سال شناخته شد و به چاپ‌های متعدد رسید. او مدتی رئيس كل تعليمات عاليه (آموزش عالي) بود. براي مدرك تحصيلي ارزش و اعتبار بسيار قائل بود و از امتياز دادن به مؤسسه‌هاي آموزش عالي كه داراي سطح عالي نبودند، سخت مخالف بود و مدرك را به دست كسي مي‌داد كه قابليت آن را داشته باشد.
از آثار مهم وی می‌توان از دايرة‌المعارف فارسي؛ مدخل آنالیز ریاضی؛ مدخل منطق صورت و فرهنگ اصلاحات جغرافیایی (با همکاری) نام برد.
این استاد بزرگ در سپيده دم روز 21 مهر 1358 خ، در سن 69 سالگی هنگامي كه آخرين صفحة كتاب عظيم تئوري مقدماتي اعداد را غلط‌گيري می‌کرد، سكته كرد و در حالي كه قلم در ميان انگشتان وي بود، از صندلي فروافتاد و درگذشت.