محمد بن موسي خوارزمي
محمد بن موسي خوارزمي
ابوعبداللّه محمدبن احمدبن یوسف
خوارزمی، در حدود سال 163 ق، در خوارزم (خیوه كنونی، در حدود هزار کیلومتری شمال غرب تاشکند، پایتخت ازبکستان) متولد شد. اجداد خوارزمی نیز اهل خوارزم بودند. از زندگی وی، چندان اطلاع قابل اعتمادی در دست نیست.
محمد بن موسی خوارزمی، از دانشمندان بزرگ ریاضی و نجوم است. وي نخستين رياضي‌دان ايراني پس از اسلام است كه آثارش به دست ما رسيده است. شهرت علمی وی مربوط به كارهایی است كه در ریاضیات به ویژه در رشتة جبر انجام داده، به طوری كه هیچ یك از ریاضی‌دانان قرون وسطی، مانند وی در زمينة ریاضی تأثیرگذار نبوده‌اند. برخی مورخان دورة اسلامی و نيز برخی پژوهشگران اروپايي سده‌های نوزدهم و بیستم ميلادی، ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی را با ابوجعفر محمد بن موسی بن شاکر يکی دانسته‌اند يا اگر اين دو نام را مربوط به دو تن می‌دانسته‌اند، گه‌گاه يکی را با ديگری اشتباه گرفته‌اند. ابوجعفر محمد بن موسی بزرگ‌ترين برادر از 3 برادر دانشمند ايرانی بود که به بنو موسی (فرزندان موسی بن شاکر) مشهور بوده‌اند.
خوارزمی، در هنگام خلافت مأمون، عضو «دارالحكمه» كه در آن تعدادی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مأمون عباسی گردآمده بودند، گردید. آثار علمی خوارزمی از حیث تعداد کم‌اند، ولی در مقابل از اثرگذاري بي‌مانندي برخوردارند، زیرا از آثار او، مدخلی بر علوم یونانی و هندی فراهم آمده است. نامش در تمام فرهنگنامه‌های دنیا در دانش ریاضی ثبت شده است.
الجبر و المقابلة او كه به مأمون تقدیم كرده، كتابی است دربارة ریاضیات مقدماتی و شاید نخستین كتاب جبری باشد كه به عربی نوشته شده و با نام الگبرا به لاتین ترجمه گردیده و به همین دلیل این كلمه در زبان‌های اروپایی به معنای جبر به كار می‌رود. نام خوارزمی نيز در ترجمه «الخوارزمی» به صورت «الگوریسمی» نوشته شد و الفاظ آلگوریسم و نظایر آن در زبان‌های اروپایی كه به معنی فن محاسبة ارقام یا علامات دیگر است، مشتق از نام اوست. خوارزمی واژة جبر را به معنای جبران کردن، آورده است که به زبان امروزی به معنای انتقال یک عدد با یک جمله منفی از یک سمت به سمت دیگر معادله است که آن را به عدد یا جمله‌ای با ضریب مثبت تبدیل می‌کند.
دانش‌پژوهان بر سر اینکه چه مقدار از محتوای این کتاب از منابع یونانی، هندی و عبری گرفته شده است، اختلاف نظر دارند. ارقام هندی که به غلط ارقام عربی نامیده می‌شوند، از طریق آثار فیبوناتچی (دیوفانت) به اروپا راه يافتند. همین ارقام، انقلابی در ریاضیات به وجود آورد و هر گونه اعمال محاسباتی را مقدور ساخت. به هرحال کتاب جبر خوارزمی، قرن‌ها در اروپا مآخذ و مرجع دانشمندان و پژوهشگران بوده و یوهانس هیسپالنسیس، گراردوس کرموننسیس و رابرت چستری در قرن دوازدهم هر یک، بخشي از آن را به زبان لاتین ترجمه کردند.
برخی از مطالب این کتاب، کارهای دیوفانت و دانشمندان هندی را به یاد می‌آورد و به همین مناسبت برخی گمان می‌بردند که خوارزمی از این سرچشمه‌ها استفاده می‌کرده است، ولی او به هیچ‌وجه از کوتاه‌نویسی که خاص جبر دیوفانت است، استفاده نکرده و اصطلاح‌های او را به کار نبرده است. همینطور بررسی‌های تاریخی نشان داده است که آشنایی دانشمندان دربار خلیفة عربی با کارهای دیوفانت بعد از تنظیم کتاب خوارزمی بوده است. ارزش علمی کار خوارزمی در این است که بخش‌های ویژه‌ای دربارة تجارت، تقسیم ارث و عمل کردن به وصیت‌نامه‌ها را نیز دارد و بر خلاف یونانی‌ها که همه چیز را به هندسه منجر می‌کردند و در بخش عمده‌ای از کارهای خود در به کار بردن مفهوم‌های عملی توجه نمی‌کردند، خوارزمی برخی از مسئله‌های هندسی را با یاری معادله حل کرده است. وی الگوریتم معادله‌ها را مطرح می‌کند و کاربرد آن را هم توضیح داده و هر جا لازم دانسته از روش‌های هندسی سود جسته است. خوارزمی تلاش می‌کرد که علم را به خدمت زندگی بگمارد، هدف علمی آن را بشناسد و بشناساند.
جبر و مقابله، نخست توسط یک مترجم انگليسی، به نام رابرت چِسْتِری به سال 1145 م، با کاستی‌های بسیار ترجمه شد. این ترجمه در تاريخ رياضيات اهميت بسيار دارد؛ زيرا اروپائيان از راه همين ترجمه با علم جبر آشنا شدند و در واقع سال 1145 م، را بايد سال آغاز علم جبر در اروپا دانست. اَدريان رومانوس (1561 – 1615 م)، رياضی‌دان هلندی، با بهره‌گيری از يک نسخة خطی نفيس ترجمه لاتين رابرت چستری، نگارش تفسيری بر جبر خوارزمی را با عنوان دربارة جبر محمد عرب (واژة عرب به دليل زبان عربی کتاب) آغاز کرده بود، که تنها مقدمة آن در 72 صفحه در سال 1598 يا 1599 م، چاپ شده است. محققی به نام هانری بُسمانس، مقالة پژوهشی کاملي دربارة اين مقدمه نوشته است. مقدمة رومانوس نخستين اثر چاپی دربارة جبر و مقابله خوارزمی به شمار می‌آيد.
در
صفحه‌ای از کتاب جبر و مقابله
سال 1348 خ، حسين خديوِ جم، جبر خوارزمی را با استفاده از متن عربی چاپ مصر، به پارسی ترجمه و زیر عنوان ترجمة پارسی جبر و مقابلة خوارزمی در تهران (انتشارات خوارزمی) به چاپ رساند. اين ترجمه در سال 1362 خ و به مناسبت هزار و دویستمین سالگرد تولد خوارزمی به همت کميسيون ملی يونسکو با برخی تصحيحات دوباره چاپ شد. در سال 1383 خ، بازنويسی و شرح جبر و مقابله (به کوشش يونس کرامتی) منتشر شد.
كتاب صورت الارض كه اثری است در زمینة جغرافیا، اندکی پس از سال 196 ق، توسط خوارزمی نوشته شده و تقریباً فهرست طول‌ها و عرض‌های همة شهرهای بزرگ و اماكن را شامل شده است. این اثر احتمالاً مبتنی بر نقشة جهان‌نمای مأمون است كه خود خوارزمی هم در تهیة آن همکاری داشته و به نوبة خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود. این كتاب از بعضی جهات، دقیق‌تر از اثر بطلمیوس، به ويژه در قلمروكشورهاي اسلامي بود. در سال 1926 م، هانس فُن مُژيک آلمانی، اين کتاب را در لايپزيگ منتشر ساخت. وی در اين چاپ نام مؤلف را به اشتباه ابوجعفر محمد بن موسی (يعنی محمد بن موسی بن شاکر) ثبت کرده است.
از اولین کارهای خوارزمی که در آغاز موجب شهرت وی شد، ترجمة کتاب حساب‌الهند که توضیحی بر دستگاه شمارشی هند بوده و نسخة عربی این کتاب مفقود شده است.
یکی از کارهای پر ارزش خوارزمی پیش از پیدایش نمادها و واژه‌های تازه، پیدا کردن واژه و اصطلاح‌های مناسب در قلمرو جبر بود، برای نمونه برای مجهول از واژة شیء استفاده می‌کرد و آن را درست به همان مفهومی که امروز از نماد X استفاده می‌شود به کار می‌برد که هنوز هم در زبان‌های اروپایی به جای x از واژة شیء استفاده می‌شود. انتقال این واژه به اروپا و نوشتن آن به صورت X در آغاز و سپس سایر نمادها را برای بیان مقدارهای مجهول به وجود آورد.
آريستيد مار، پژوهشگر برجستة فرانسوی (در قرن نوزدهم ميلادی) دربارة خوارزمی می‌گويد: «يک موضوع تاريخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن اين است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپايی جديد در علم جبر بوده است».
جُرج سارتُن، پژوهشگر آمريکايی در کتاب مشهور خود، به نام مقدمه بر تاريخ علم، آورده است: «خوارزمی بزرگ‌ترين رياضی‌دان عصر خود، با در نظر گرفتن همة جوانب، يکی از بزرگ‌ترين رياضی‌دانان همة اعصار به شمار می‌آيد». او خوارزمی را يکی از بنيانگذاران آناليز يا جبر به صورتی جدا از هندسه دانسته است، زيرا کتاب جبر و مقابله حل آناليزی معادلات درجة اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همين جهت نيمة اول قرن نهم ميلادی را عصر خوارزمی ناميده و فصلی از کتاب خود را به نام او مزيّن ساخته است.
آيلْهارد ويدِمان، پژوهشگر مشهور آلمانی اواخر سدة نوزدهم و اوایل سدة بیستم ميلادی، خوارزمی را يک نابغه و دارای شخصيت علمی ممتاز خوانده است.
اسميت، در کتاب تاريخ رياضيات خود، خوارزمی را بزرگ‌ترين رياضی‌دان دربار مأمون به شمار آورده است.
اثر دیگری كه خوارزمی به مأمون تقدیم کرد، زیج السند هند، بود كه نخستین اثر اخترشناسی به زبان عربی است و به صورت كامل برجای مانده و اطلسی از نقشة آسمان و زمین است كه نقشه‌های جغرافیایی بطلمیوس را اصلاح كرده ولي شكل جداول آن از جداول بطلمیوس تأثیر پذیرفته است. آن نخستین اثر از این گونه بود كه به صورت ترجمة لاتین به همت آدلاردباثی (نخستين دانشمند مشهور انگليسی و از مردم شهرِ باث) در قرن دوازدهم به غرب رسید و دست كم یكصد سال، بسیار متداول و مورد استفاده بوده است. این زيج در ميان مسلمانان و اروپائيان سده‌های ميانه از اهميتی بسيار برخوردار بود. به همين لحاظ در دورة اسلامی دست کم 9 اثر در شرح يا نقد آن نوشته شد. مَسْلَمه بن احمد مَجْريطی (مادريدی)، اختر‌شناس مسلمان اَندُلُسی، زيج خوارزمي را بازنويسی کرد و آن را «تذهيب زيج الخوارزمی» نامیده است.
مقالة فی استخراج تاريخ اليهود و اعيادهم، اثر خوارزمی، يکی از کهن‌ترين پژوهش‌های موجود دربارة تقويم و گاهشماری يهود و کهن‌ترين پژوهش مسلمانان در اين زمينه به شمار می‌آيد و از اين رو بسيار مهم است.
کتاب الرُخّامَه، دربارة چگونگی ساخت و نصب ساعت‌های آفتابی افقی بوده که امروزه نشانی از اين کتاب در دست نيست.
کتاب عمل الاسطرلاب، دربارة ساخت اسطرلاب و کتاب العمل بالاسطرلاب دربارة کار با اسطرلاب است که از این دو کتاب خوارزمی نیز اثری بر جا نمانده است.
در سال 1983 ميلادی و در يادنامة روسی هزار و دويستمين سالگرد تولد خوارزمی (چاپ مسکو) 16 مقاله، در 260 صفحه دربارة جبر خوارزمی و ترجمه‌های لاتين آن به چاپ رسيد. برخی از مقالات اين مجموعه بعدها به طور مستقل و به ديگر زبان‌های اروپايی منتشر شد.
يادنامة ديگری در تهران به همت کميسيون ملی يونسکو و به زبان پارسی منتشر شده است.
اين مرد بزرگ احتمالاً در سال 232 ق، در سن 69 سالگي درگذشت، ولی از محل فوت و خاكسپاري او اطلاعي در دست نيست.
همه ساله در بهمن ماه جشنوارة بين‌المللي علمي، به نام خوارزمي، براي ارج نهادن به دانشمندان ايراني و خارجي در تهران برگزار مي‌شود.