سومري‌ها
سومري‌ها (Sumerians) (در حدود 4000 ـ 2115 پ م)
كلمة سومر از نام باستاني جنوب میان‌رودان (بين‌النهرين)، يعني سومر (Sumer)، گرفته شده است. حدود چهار هزار سال پيش از ميلاد، سومری‌ها به سرزميني واقع در میان‌رودان، به نام “شنعار” (Shanar) يا سومر رفته و در آنجا ساكن شدند. منشأ قطعی این قوم مشخص نیست، اما شواهد حاکی از آن است که سومری‌ها از مشرق زمین (شاید از ایران یا هند) آمدند و ناحیة سومر را فتح کردند.
در آن زمان، سومر سرزميني بود متشكل از گِل‌ولاي رودهاي دجله، فرات و كارون كه قسمت بيشتري از آن، شايد پیش از ورود سومري‌ها، در آب هاي خليج فارس قرار داشت. به هرحـال سومري‌ها در آغاز، در قسمت شمالي خليج فارس زندگي مي‌كردند. از شهرهاي مهم سومر مي‌توان به اوروك (Uruk) يا اِرک (Erech)، کیش Kish))، نيپّور (Nippur) و اور (Ur) اشاره كرد. وجود رودها، از حملة بیابانگران جلوگیری می‌کرد و از آنجایی که سومری‌ها در ساختن کانال‌های آبیاری و درست کردن شبکه‌های آبیاری مهارت پیدا کرده بودند، باعث شد تا آن‌ها بتوانند به سرعت مسیر رشد و شکوفایی خود را در جنوب میان¬رودان طی کرده و روستانشینی را به شهرنشینی تغییر دهند. ابداع شكل‌هاي جديد كوزه‌گري و چرخ كوزه‌گري که تصویر آن‌ها بر روی لوح‌ها دیده شده است، همچنین پیکر تراشی که از اصلی‌ترین پیشرفت هنری در این دوران است، منجر به اختراع خط شده است.
در روزگار باستان، اوروک (ناحیه‌ای میان بغداد و بصره)، متعلق به دو خدا به نام‌های “آن” An، یا “آنو” Anu به معنی آسمان و “اینانا” Inanna به معنی “الهة عشق” بود. در این ناحیه زیگوراتی ساخته شده بود که در میان آن معبد “اِآنا” E _ Annaa (خداي دره‌هاي عميق) قرار داشت که برای نخستین بار در این معبد، خط به صورت تصویرنگاری شکل گرفت که به “خط میخی” مشهور شد.
سومري‌ها به رئيس هر شهر “پاتِسي” مي‌گفتند، كه امور هر شهر را موافق ميل خدايان اداره مي‌كردند. سومري‌ها، خدايان خود را داراي صفات انساني مانند خشم، عشق، نفرت و بزرگي مي‌دانستند. آن‌ها از مرگ مي‌هراسيدند، چرا كه زندگي پس از مرگ را در تاريكي و عذاب همراه با تشنگي و گرسنگي تصور مي‌كردند، بنابراين هميشه براي زنده ماندن و سلامت خود و خانوادة خود در حـال دعا كردن و قرباني دادن بودند. ازآنجايي كه سومري‌ها براي خدايان خود ارزشي مانند پادشاهان قائل بودند، معابدشان هميشه پر از تجملات و ذخاير غذايي بود.
سنگ‌نگاره‌ای از گیلگمش، یکی از پادشاهان سومر
قدیم‌ترین متون کشف شده از اوروک، نشان دهندة اولین کوشش بشر برای ثبت افکار و خواسته‌های خود بود که بر روی پوست، چوب یا برگ حک می‌شده است. ساختن زیگورات که برای اولین بار سومری‌ها آن را بنا نهادند، عبارت بود از ساختمانی هرمی شکل که در بالای آن معبد اصلی و قربانگاه قرار داشت که مهم ترین خدمت سومری ها به معماری دینی و به معنی صعود به آسمان بوده است.
نخستین دودمان سومری‌ها، دودمان “کیش” Kish بود که تا هفت پادشاه اول آن نام‌های سامی داشتند و می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که سامی‌ها بر سومری‌ها وارد شده و با آمیزش این دو فرهنگ، نخستین تمدن را در سومر به وجود آورده بودند. آن‌ها از لحاظ اقتصادی و سیاسی و در زمینه‌های معماری، هنری، اخلاقی و دینی به درجات عالی دست یافتند و به ترويج زبانشان در كل سرزمين پرداختند. سومری‌ها اصولي براي خط اختراع كردند و آن را به صورت وسيلة ارتباطي مؤثري درآوردند و در واقع نخستين گام را در راه آموزش رسمي برداشتند. همچنيـن آن‌ها ادبياتي شـامل اسطوره، حماسه، سرود، ضرب‌المثل و اصطلاحات داشتند. از دیگر پادشاهانی که شهرت بسیار زیادی داشت “گیلگمش” بود، او را قهرمانی بزرگ در افسانه‌های سومری دانسته‌اند و در طی قرن‌های متمادی دربارة شجاعت‌ها و دلاوری‌های او، سرودهای زیادی خوانده‌اند.
گفته شده است كه سومري‌ها اولين اقوامي بودند كه قوانين سياسي و مملكتي را به وجود آوردند. آن‌ها قوانيني وضع كرده بودند كه پايه‌گذار قوانين حمورابي بود و صنايع كوچك دستي، از آن‌ها به ديگر ملل انتقال يافته بود. با تحقيقاتي كه از آثار كشف شدة يوناني به دست آمده، تاريخ‌نگاران به اين نتيجه رسيده‌اندكه يوناني‌ها علم هيئت، طب و صنايع را از سومري‌ها آموخته‌اند. همچنین آن‌ها از اولين كشاورزان، ماهيگيران، بافندگان، كوزه‌گران و معماران بودند.
نامة سلطنتی پادشاهان سومر
سومری‌ها دارای فرهنگ نوسنگی بودند، ظروفی عالی داشتند و تندیس‌هایی از گل می‌ساختند و چهارپایان را تربیت می‌کردند. حکاکی و قلمزنی روی صدف، از دیگر کارهای هنری آن‌ها به حساب می‌آمد. با گذشت چند صـد سال از استيـلاي اين تمدن بزرگ، بالاخره دولت سـومر توسط قـوم اكّد (Akkad) به سركردگي سارگن (Sargon)، که فرمانروایی خود را بر سراسر بین‌النهرین گسترش داده بود، شكست خورد و سارگن، باني دولت اكّد، سومر را هم به قلمرو پادشاهي خود افزود.