سامانيان
سامانيان (279 – 389 ق)
“سامان خداه”، از روستای سامان در نزدیکی سمرقند برخاست. برخی نام این دودمان را به روستای سامان نسبت می‌دهند و گروهی دیگر معتقدند که چون این روستا به دست سامان خداه بنا شده، به همین اعتبار به سامان مشهور شده است. سامانيان فرزندان مردي ايراني و به گفتة تعدادي از پژوهشگران، نسبشان به “بهرام چوبين” مي‌رسيد. برخي ديگر آن‌ها را منسوب به مردي از مغان زرتشتي مي‌دانند كه در اواخر دورة بني اميه مسلمان شد. بنيانگذار دولت ساماني، “امير اسماعيل”، فرزند سامان، نياي اسد بود كه به خليفه، در شورشي كه در خراسان بر عليه وي صورت گرفته بود، بسيار كمك كرد. خليفه، به جبران همين كمك، پسران وي را به حكومت خراسان و شهرهاي اطراف ماوراءالنهر منصوب كرد. سامانيان اساس سياست خود را بر اطاعت و تبعيت خلفاي عباسي قرار داده بودند. آن‌ها با پيروان اديان مختلف مدارا مي‌كردند و در امور كشور با صاحب نظران و دانشمندان مشورت مي‌كردند.
شكست عمروليث صفاري از امير اسماعيـل ساماني، نقطة آغاز قدرت دولت ساماني به شمار مي‌آمد. دشمني صفاريان با خلافت، باعث محبوبيت امراي ساماني نزد دربار بغداد شد. از اينرو، سامانيان در جنگ‌ها با دشمنان خليفه درگير می‌شدند. هرچند دليل اين جنگ‌ها فقط خدمت به خليفه نبود؛ آن‌ها با اين كار نه تنها دست به كشورگشايي مي‌زدند؛ بلکه با جمع كردن روستاييان براي شركت در جنگ‌ها و بهره‌مند شدن از غنائم، خود را از خطر حمله و شورش روستاييان در امان نگاه مي‌داشتند. حوزة نفوذ سامانيان و مركزيت آنان در ماوراءالنهر، تا اواخر قرن چهارم ق ادامه داشت. در اين زمان، بخارا مهم‌ترين شهر ماوراءالنهر و يكي از مراكز علمي جهان اسلام به شمار مي‌رفت. امير اسماعيل با فتح طبرستان و گرگان توانست حاکمیت ری، قزوین و زنجان را نيز از خلیفة عباسی دريافت كند.
سامانيان110 سال حكمراني كردند، ولي نام شاه بر خود نگذاشتند و به نام امير بسنده كردند. اگرچه امير اسماعيل اولين قدم را براي مستقل كردن سامانيان برداشت، اما بايد بنيانگذار اصلي اين سلسله را “نصر اول” دانست.
سامانيان خدمت بسياري در فارسي كردن زبان كه بسيار به عربي گرايش پيدا كرده بود و بازگرداندن فرهنگ ايران به دوران پيش از اسلام كردند. همزمان با حكومت سامانيان، آل بويه نيز در قسمت‌هاي ديگر ايران حكمراني مي‌كردند كه وجود همزمان اين دو حكومت موجب زنده شدن زبان و آئين ايراني شد.
وزيران سامانی معمولاًً از دانشمندان و اديبان بنام روزگار خود بودند و براي رشد فرهنگي جامعة آن روز تلاش مي‌كردند. استفاده از زبان فارسي دري، در ممالك شرقي اسلام در اين زمان رايج شد. با آنكه سامانيان در امور اداري، زبان عربي را به كار مي‌بردند و آن را شعار وحدت خلافت مي‌شمردند، امـكان آن را فراهـم آوردند تا شاعران ايراني همچون رودكي و دقيقي از نخستين كساني باشند كه به گونه‌اي از زبان ملي خود كه از تكميل و تلفيق لهجه‌هاي محلي گوناگون، فراهم آمده بود، مطلب بنويسند.
در دوران سامانيان، منصب وزارت، رونق بسزايي گرفت. البته این نظام اداری، در همة ممالک سامانی، جاری نبود و تقریباً به ماوراءالنهر و خراسان محدود می‌شد. ابوعبدالله جيهاني، ابوالفضل بلعمي و ابوجعفر عتبي در بين وزراي دربار ساماني از شهرت بيشتري برخوردار بودند.
ضعف نسبي عباسيان، صرف شدن مقدار زيادي از درآمد خزانه در داخل ايران و اجراي قانون آزادي عمل روستاييان و كشاورزان، موجب رفاه و امنيت مادي و معنوي در كشور شده بود. از طرفي صنعت و بازرگاني نيز در قلمرو سامانيان به دليل نگرفتن باج و خراج سنگين و همچنين قانون عدم تجاوز به قلمرو ديگران باعث رونق بسيار شد.
سامانيان با مسلمان كردن تركان، در واقع زمينه را براي سقوط خود فراهم كردند، در مورد جنگ با تركان مهاجم، كه از آنجایی که تركان نیز مسلمان بودند، علماي ديني فرمان دادند نمي‌توان با آن‌ها جنگيد و جنگ با مسلمان حرام است. به دنبال اين فتوا تركان پيروز شدند و اميران ساماني را به زندان انداختند و تختگاه سامانيان به قلمرو تركان ايلكخاني و غزنويان تقسيم شد. از ديگر دلايل سقوط آن‌ها، فاصلة زياد طبقاتي در بين مردم بود كه باعث فقیرتر شدن فقيران در جامعه و ناراضي شدن بخش وسيعي از مردم شد.
با از دست رفتن حكومت سامانيان، تركان غزنوي و سلجوقي و سایر تركان، به مدت شش قرن براي استفاده از منابع طبيعي و اقتصادي به ايران حمله‌ور شدند.
تنديسي از اسماعيل ساماني در شهر دوشنبة تاجيكستان
آجرکاری با طرح ماندالا، روی دیوار یکی دیگر از آرامگاه سامانی
بشقابی از دورة سامانی، که در موزة تکی سویی (Tekisui)،ژاپن نگهداری می‌شود