سلجوقیان
سلاجقه، طايفه‌‌اي از تركمانان بودند كه در دشت‌هاي خوارزم (آرال) و دره‌هاي سيحون و جيحون سكونت داشتند. سلاجقه پیش از رياست “سلجوق ابن دقاق”، نام خاصي نداشتند و به دليل قبول اسلام و نزديكي به سامانيان، گاهي در كشمكش‌هاي بين امراي اين سلسله با سرزمين‌هاي ديگر، به سامانيان كمك مي‌كردند و به همين دليل سامانيان مانع رفت و آمد ايشان به سرزمينشان نمي‌شدند؛ تا اينكه سلجوق ابن دقاق، يكي از رؤساي سلجوقيان، قبيلة خود را به بالاي درة سيحون برد. او پسري به نام “ميكائيل” داشت، كه در سپاه، عنوان جلودار لشگر را داشت. از ميكائيل سه پسر به نام‌هاي بيغو يا جبعو، جغري و طغرل باقي ماند. سلجوقيان به زودي به شوکت و اعتبار زيادي دست پيدا كردند و سرزمين‌هاي زيادي را فتح كردند.
ابتداي سلطنت سلجوقيان از زمان خواندن خطبه به نام “طغرل ابن ميكائيل ابن سلجوق” در سال 429 ق، در نيشابور بود. اين تاريخ را بايد آغاز فرمانروايي دودمان سلجوقيان به حساب آورد. وی، پس از آنکه به سلطنت رسيد، نام و لقب اسلامي “ركن‌الدّين ابوطالب” را براي خود برگزيد. ممالك فتح شده كه شامل نيشابور تا جيحون، ماوراءالنهر، قهستان، جرجان، هرات، سيستان و سرزمين غور بود، بين برادران تقسيم شد. وي پايتختش را در شهر ري قرار داد و در آباداني آن بسيار كوشيد. چندین بار بین وی و مسعود غزنوی جنگ درگرفت. پس از مرگش نيز در ري، در برج طغرل، به خاك سپرده شد و حدود 26 سال سلطنت کرد.
پس از طغرل، برادرزاده‌اش “آلپ ارسلان” به قدرت رسيد. وزير با كفايت وي نيز “خواجه نظام‌الملك طوسي” بود. در زمان حكومت آلپ ارسلان، مدتي نيز ارمنستان در تصرف سلجوقيان در آمده بود. پس از آلپ ارسلان، پسرش “ملكشاه” كه از ميان چند فرزندش، بسيار مورد مهر پدر بود، به كمك خواجه نظام‌الملك طوسي بر تخت نشست. وي توانست مناطق بسياري را به قلمرو سلجوقيان بيفزايد، كه از آن جمله سمرقند، انطاكيه (تركيه)، عراق، گرجستان، ارمنستان، آسياي صغير و شام را مي‌توان نام برد. پس از مرگ وي يكي از همسرانش به نام “تَركان خاتون”، با كمك درباريان، توانست خطبه را به نام پسر خردسال خود، “محمود” بخواند و تا مدتي بر قسمت‌هايي از متصرفات به جا ماندة سلجوقيان، حكمراني كند. سلطان محمد آخرين پادشاه از سلاجقه بود كه بر تمامي متصرفات حكم راند. سلطان محمد سلجوقي در زمان حيات خود نواحي غربي ايران، قفقاز و ارمنستان را ميان پسران خود تقسيم كرد، اما پس از مرگ او، بر سر سلطنت نزاع درگرفت. پس از وي سلجوقيان به دو دسته تقسيم شدند؛ دستة اول سلاجقة كرمان و دستة دوم سلاجقة رم كه بعدها به سلاجقة شرق و غرب مشهور شدند.
در دوران سلجوقيان، ايران گامي بزرگ در تاريخ هنر برداشت؛ در اين زمان، شهرهايي مانند اصفهان، مرو، نيشابور، ري و هرات، مركز تجمع شاعران و هنرمندان بسياري بودند، به طوري كه دوران سلجوقي از لحاظ شيوة كار هنري در تاريخ ايران بسیار مشهور است. همچنين هنر معماري در اين دوران بسيار باشكوه بود و هنرمندان، آثار زيادي را پديد آوردند.