ساختمان بانك شاهي
ساختمان بانك شاهي: این بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه قرار دارد. بانک شاهی نخستین بانک ایران به شمار می‌آمد که در سال 1268 خ (1889 م) با فرمان ملکه ویکتوریای بریتانیا، بانکدار یهودی- انگلیسی، جولیوس دورویتر (مؤسس خبرگزاری رویتر) با امتیاز دولت ایران آن را تأسیس کرد. وی اجازه بانک دارای و معدن داری را به مدت 60 سال از ناصرالدین شاه گرفت و همچنین حق انحصاری نشر اسکناس نیز به رویتر اعطاء شد. این بانک معاف از مطالبات بود و تنها سالانه شش درصد از سود خالص بانک (حداقل سیزده هزار تومان) به دولت ایران تعلق میگرفت. پرداخت وجوه ارتش و قشون نظامی نیز تا سال 1304 خ توسط این بانک صورت میگرفت. بانک جدید شرق که بنیادی انگلیسی بود و مرکزش در لندن قرار داشت و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت می‌کرد؛ در سال 1266 ق توسط رویتر و بدون گرفتن مجوز از دولت در تهران افتتاح شد. این بانک سال‌ها بعد به «بانک بریتانیایی خاورمیانه» نامیده شد و با نام بانک «اچ اس بی سی» خاورمیانه شناخته می‌شد.
این بانک ابتدا در ساختمان منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشکر شروع به کار کرد. مستوفی در کتاب زندگانی من در این باره نوشته است: یکی از بلندپروازی‌های میرزا قهرمان، امیرلشکر ساختن عمارت بسیار مجلل و وسیع در شرق میدان توپخانه بود. او با دادن پیشکشی به ناصرالدین شاه، اجازه گرفت که سردر و ایوان‌خانه را به سمت میدان باز کند. اما پس از گذشت یک سال به دلیل دست بردن میرزا قهرمان در بودجه لشکر آذربایجان و گمرک ملزم به پرداخت 15 هزار تومان به خزانه شد که به دلیل مشکل مالی مجبور شد خانه را به “علی خان امین‌الدوله” بفروشد و علی‌خان امین‌الدوله نیز این بنا را به بانک شاهی فروخت. محل قرارگیری این ساختمان به این دلیل که از یک سو به کاخ حکومتی و از سوی دیگر به قزاقخانه و مقر نظامیان نزدیک بود و میتوانستند بانک را در برابر هر خطری محافظت کنند، همچنین به قطبهای بازرگانی (بازار) و مراکز کسب و کار مردم نیز نزدیک بود، مناسب تاسیس بانک بود.
این ساختمان در سال ۱۳۰۶ خ تخریب و بنای كنونی بانک در محل آن ساخته و در سال ۱۳۰۸ خ افتتاح شد. سردر این بنا توسط حسین لرزاده اجرا شده است. در سال 1308 ساختمان کتابخانه نیز در بخش شمالی بانک ساخته شد. از این ساختمان تا چند سال پیش به عنوان موزه استفاده می‌شد که اکنون در صورت مرمت، طراحی معماری داخلی و تجهیز اشیاء با ارزش موزهای را در خود جای دهد. رضاشاه پهلوی در سال 1307 خ بانک ملی ایران را تأسیس کرد و در سال 1309 خ دولت ایران امتیاز حق انحصاری چاپ اسکناس را به مبلغ 200 هزار لیره از بانک شاهی خریدند و در نهایت در خرداد 1311 خ با تصویب مجلس شورای ملی پس از 48 سال امتیاز نشر اسکناس از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار شد.
زیرزمین این ساختمان دارای تنوع و پیچیدگی فضاهای زیبایی است که از جذابیت‌های بنا می‌باشد. عملکرد فضاهای زیرزمین تأسیسات مکانیکال است که گاوصندوق اصلی بانک نیز در مرکز این زیرزمین قرار گرفته، بخش مخابرات ساختمان که هنوز از سیستم‌های بسیار قدیمی با طراحی صنعتی متعلق به آن دوره استفاده می‌کند نیز دارای ارزش می‌باشد.
تأسیسات بنا علاوه بر استفاده از ایرکاندیشن که هنوز از سیستم‌های بسیار خوب در سرمایش و گرمایش محسوب می‌شود، از 8 بادگیر با کارکرد واقعی است ورود هوای تازه از این بادگیرها به داخل سالن از طریق مشبکی گچی با نقش اسلیمی انجام می‌شود. بیشتر دستگیره‌ها، کلیدها، پنکه‌های سقفی و دست انداز پله‌ها و حتی چراغ‌های ساختمان به صورت اصل باقی مانده‌اند.
پس از انقلاب این بانک ادغام شد و اكنون این ساختمان متعلق به بانك تجارت است و به عنوان موزه استفاده مي‌شود. اين بنا در دوازدهم بهمن 1381 با شماره 7440 در فهرست آثار ملي ایران به ثبت رسيده است.
ساختمان بانک شاهی در زمان تولد مظفرالدین شاه و آذین‌بندی آن
