مریم میرزاخانی
ریاضیدان نابغه
(نخستین زن ایرانی‌برندة بالاترین‌نشان‌علمی‌ریاضیات‌جهان)
1356 – 1396 خ
مریم میرزاخانی، در سال 1356 خ و در تهران متولد شد. او در دوران تحصیل در دبیـرستان فرزانگان منطقه شش تهـران، برندة مـدال طلای المپیـاد جهانی ریـاضی در سال‌هـای ۱۹۹۴ م / 1373 خ (هنگ‌کنگ) و ۱۹۹۵ م /1374 خ (کانادا) و در این سال به عنوان نخستین دانش‌آموز ایرانی حائز نمرة کامل شد. وی نخستین دختری بود که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافت و طلا گرفت؛ همچنین نخستین کسی بود که دو سال مدال طلا و در آزمون المپیاد ریاضی جهانی نمرة کامل گرفت. او کارشناسی خود را در رشتة ریاضی از دانشگاه شریف گرفت و در سال 1378 خ (۱۹۹۹ م)، برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری به دانشگاه هاروارد رفت.
میرزاخانی، از بازماندگان حادثة سقوط اتوبوسی بود که حامل دانشجویان ریاضی شرکت‌کننده در بیست و دومین مسابقات ریاضی دانشجویی بود که در این حادثه شش نخبة ریاضی دیگر جان خود را از دست دادند.
میرزاخانی ریاضیدان و استاد دانشگاه استنفورد در آمریکا بود. او در ۳۱ سالگی در دانشگاه استنفورد به عالی‌ترین جایگاه دانشگاهی، یعنی مقام استادی رسید. او پیش از این استاد دانشگاه پرینستون بود. همسر وی یان وندراک، پژوهشگر علوم کامپیوتر نظری مرکز تحقیقات آی‌بی‌ام و اهل جمهوری چک بود و از او دارای یک فرزند به نام آناهیتا می‌باشد. زمینة تحقیقاتی او مشتمل بر نظریه تایشمولر، هندسه هذلولوی، نظریه ارگودیک و هندسه هم‌تافته است.
او به همراه ۹ محقق برجستة دیگر در چهارمین نشست ۱۰ استعداد درخشان نشریة پاپیولار ساینس در آمریکا مورد تقدیر قرار گرفت. به نوشتة یواس‌آی تودی، این فهرست ۱۰ نفره، شامل محققان و نخبگان جوانی است که در حوزه‌های ابتکاری مشغول به فعالیت هستند ولی از چشم عموم پنهان مانده بودند.
پروفسور میرزاخانی، در سال ۲۰۰۹ م به خاطر دستاوردهایش در ریاضیات برندة جایزة بلومنتال شد. در اعلامیه‌ای که انجمن ریاضی آمریکا به مناسبت برنده شدن این جایزه برای میرزاخانی منتشر کرد، دلیل گرفتن این جایزة مهم ریاضی، «خلاقیت استثنایی و تز دکتری مبتکرانه که در آن ابزارهای گوناگونی از هندسة هذلولوی گرفته تا روش‌های کلاسیک فرم‌های اتومورفیک و تقلیل سیمپلکتیک برای بدست آوردن نتایجی در سه مسئله مهم ترکیب شده‌اند» عنوان شد.
در سال ۲۰۱۰ م میرزاخانی، حدس «شار زلزله» ویلیام ترستن بر روی فضاهای تایشمولر را که مدت‌ها پرسشی باز و بی‌پاسخ در ریاضی بود به اثبات رساند. در سال ۲۰۱۴ م نیز او به همراه الکس اسکین و امیر محمدی ثابت کرد که ژئودزیک‌های مختلط و بستارهای آن‌ها، بسیار منظم هستند و نه بر خلاف انتظار نامنظم یا فراکتالی. اتحادیة جهانی ریاضی در مطلبی با نام «کار مریم میرزاخانی» این نتایج را چنین توصیف کرد: «یافتن این حقیقت، شگفت انگیز است که تصلب در فضاهای همگن، چگونه انعکاسی در فضاهای ناهمگنی همچون جهان فضای پیمانه‌ای دارد.»
پروفسور مریم میرزاخانی، برندة جوایزی چون «جایزة ستر» از انجمن ریاضی آمریکا در سال‌های ۲۰۱۳ م و در سال ۲۰۱۴ م برندة مدال فیلدز که بالاترین نشان علمی رشتة ریاضیات است و هر چهار سال یک‌بار به دانشمندان برگزیدة زیر ۴۰ سال اهدا می‌شود و از آن به عنوان «نوبل ریاضیات» نیز یاد می‌شود. وی نخستین زن و نخستین ایرانی بود که موفق به دریافت این جایزه گشت.
میرزاخانی، در سال 2016 م به عضویت در آکادمی ملی علوم برگزیده شد. او نخستین ایرانی – آمریکایی است که به عضویت در این آکادمی انتخاب شد.
از دیگر افتخارات میرزاخانی، انتخاب به عنوان یکی از 10 فرد مهم سال 2014 م از سوی مجلة نیچر؛ سخنران مدعو کنگرة بین‌المللی ریاضی در سال 2014 م؛ عضویت در فرهنگستان علوم فرانسه در سال 2015 م؛ عضویت در مجمع فیلسوفان آمریکا در سال 2015 م؛ عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا در سال 2016 م؛ عضویت در فرهنگستان هنر و علوم در سال 2017 م و … را می‌توان نام برد.
نهاد زنان سازمان ملل در سال 1398 خ به معرفی 7 زن دانشمند در دنیا پرداخت که نام مریم میرزاخانی در میان آن‌ها بود. روز تولد مریم میرزاخانی از سوی اتحادیة بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان به عنوان روز جهانی زن در ریاضیات نامگذاری شد. بنیاد جایزة بریکترو جایزه‌ای به عنوان مریم میرزاخانی مرزهای نو ایجاد کرد که به زنان پیشتاز در علم ریاضی تقدیم خواهد شد. به پیشنهاد دانشجویان دانشگاه فنی برلین یکی از خیابان‌های این شهر به نام مریم میرزاخانی نامیده شد.
مریم میرزاخانی، در تیر 1396 در 40 سالگی در اثر ابتلا به بیماری سرطان در کالیفرنیا درگذشت. به افتخار پروفسور میرزاخانی، کتابخانة اصلی دانشکدة ریاضیات دانشگاه شریف به نام او نامگذاری شد. همچنین خانة ریاضیات اصفهان، تالار همایش کنگره‌هایش به نام این بانوی بلند پایة ایرانی نامگذاری شد.