داریوش بزرگ هخامنشی

داریوش بزرگ هخامنشی (549 – 486 پ م)
Dariush The Great
دومین شاهنشاه ایران بزرگ

داریوش بزرگ دومین پادشاه برجسته و پر افتخار هخامنشی، از سال 522 تا 486 پ م (36 سال) شاهنشاه ایران بود. پدرش ویشتاسب یا هیستاسپ بر ایالت هیرکانی، فرمانروایی می‌کرد. داریوش توانست با از میان برداشتن بردیای دروغین، که مدعی جانشینی کوروش بود، بر تخت پادشاهی بنشیند. او برای وسعت بخشیدن به قلمرو خود، ترکیه، مقدونیه و جزایر بحرالجزایر را یکی پس از دیگری توسط سرداران با کفایت خود به اطاعت درآورد. سپس به هند لشگر کشید و از رود سند گذشت و قسمتی از هند غربی را جزو قلمرو خود کرد. گرفتن سند و پنجاب برای ایران آن زمان از اهمیت زیادی برخوردار بود. بنابر گفته‌های هرودوت، بخش بزرگی از آسیا به دست داریوش کشف شد. حسن پیرنیا در کتاب ایران باستان، حدود ممالک ایران در دوران داریوش بزرگ را به این شرح نوشته است: «در شمال از مغرب به مشرق: رود دانوب، کوه‌های قفقاز، دریای کاسپین، رود سیحون؛ در مغرب: جزایر بالکان تا نقطه‌ای در ساحل دریای آدریاتیک، جزایر بحرالجزایر، اوهِش پرید (بن غازی کنونی در برقه) و صحرای لیبیا؛ در مشرق: وادی سند، پنجاب هند؛ در جنوب: دریای عمان با خلیج فارس و حبشه مجاور مصر. در واقع در دوران این پادشاه، کشور ایران به چنان درجه‌ای از وسعت رسید که تاکنون نظیری پیدا نکرده است. او سراسر متصرفات امپراتوری را به بیست یا بیست و شش ایالت یا ساتراپی تقسیم کرد و به هر یک از ایالات یک والی فرستاد.»
بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتیبۀ ایران قدیم بر سینۀ کوه بیستون، از این دوران باقی مانده است. نام «بغستان» واژه‌ای فارسی (یا مادی) است، به معنای «مکان مختص خدایان». این کلمه در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد و در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه «بیستون» خوانده می‌شود. به گفتۀ هرودوت، پارسیان تمام کوه‌ها را مکانی مقدس می‌دانستند. ارتفاع این بنای تاریخی شصت متر است که نقش برجسته‌ها و سنگ‌نوشته‌ها، روی دیواری که بدین منظور آماده شده است، خودنمایی می‌کند. این مجموعه تقریباً حدود 3 متر بلندی و 5 تا 6 متر پهنا دارد. در واقع این کتیبه برای این نوشته شده که به تمام قلمرو پادشاهی بزرگ ابلاغ شود، نه تنها به زبان فارسی باستان در سرزمینی که این زبان قابل فهم بود، بلکه به دیگر زبان‌هایی که در قلمرو پادشاهی رایج بود و در حقیقت یک بیانیه‌ای بود، در راستای دادگستری، راستگویی و میهن‌پرستی. داریوش دستور داده بود که داستان پیروزی بزرگش را (بردیای دروغین) که به منزلۀ نجات یافتن سلسلۀ هخامنشی از سقوط حتمی بود، بر دیوارۀ کوه بیستون نقش کنند. در آن زمان، کوه بیستون نه تنها از اهمیت مذهبی برخوردار بود، بلکه از آن مهم‌تر، بر کنارۀ شاهراه مرکز و غرب ایران به بین‌النهرین، در معرض دید مسافران و کاروانیان قرار داشت.

کتیبه داریوش بزرگ در بیستون

مهم‌ترین گفته‌های داریوش بزرگ در کتیبۀ بیستون چنین است:

معرفی خود و نیکان خود و گسترۀ شاهنشاهی او؛ داستان شورش گئومات (بردیای دروغین) و اینکه هیچکس توانایی بازپس‌گیری پادشاهی و سرکوب گئومات را نداشت، جز داریوش بزرگ؛ داستان سرکوب شورش‌های گوناگون در سرزمین‌های ایلام، بابل، ماد، پارت، پارس، ساگارتی، ارمنستان، رگا (سرزمین ری) و مرو، در مجموع 19 نبرد و پیروزی در تمام آن‌ها و دستگیری 9 پادشاه، در مدت یک سال با ذکر تاریخ روز و ماه؛ تأکید بر راست بودن مفاد سنگ‌نبشتۀ بیستون؛ معرفی هشت تن از پادشاهان دودمان هخامنشی و نام بردن خود به عنوان پادشاه نهم؛ نشانه و دلایل کامل یکتاپرستی و معنویت؛ عدالت‌گستری و آبادانی؛ مبرا دانستن خود از پلیدی و دروغگویی و تبهکاری؛ نام بردن 23 سرزمین (پارس، ایلام، بابل، آشور، عربیه، مصر، دریانشینان، لیدی، یونان، ماد، ارمنیه، کاپادوکیه/آناتولی مرکزی، پارت، سیستان، هرات، خوارزم، بلخ/باکتریا، سغد، قندهار، سکا، پنجاب، هَرَئووَتیش/ شاید ناحیة علیای رود هیرمند، مکران) در گسترة شاهنشاهی داریوش؛ قدرت فرمانروایی و تشویق و تنبیه شدید و حکمرانی مطلق؛ درخواست از آیندگان برای نگاهداری این سنگ‌نبشته؛ دعا برای حافظان آن و نفرین بر آسیب زنندگان.

در دوره‌های بعد، زبان‌ها و خطوط باستانی به دست فراموشی سپرده شدند و دیگر کسی نمی‌توانست متن آن را بخواند و حتی معلوم نبود که این کتیبه مربوط به چه کسی و چه دوره‌ای است. کتیبۀ داریوش و سایر حجاری‌های موجود در کوه بیستون که از دوران اشکانی و ساسانی برجای مانده بودند به فرهاد و عشق آتشین او به شیرین، نسبت داده شد و در نظم و نثر پارسی نوشته شد:
بیستون را عشق کَند و شهرتش فرهاد برد.
نقش برجسته و سنگ‌نبشتة داریوش بزرگ، که در واقع نگارش این متن رایج آن‌زمان را باید اولین نمونة هنر ترجمه به سه زبان در جهان دانست، مدرکی کلیدی برای رمزگشایی خط میخی بود. در واقع به واسطۀ کتیبۀ بیستون بود که «سر هنری راولینسون» کار طولانی و پرزحمت خود را که منتهی به خواندن خط میخی فارسی باستان در سال 1847 م شد، آغاز کرد. او یک افسر انگلیسی بود که برای اولین بار در سال 1835م، از ستون اول متن فارسی باستان نسخه‌برداری کرد. او که برای تربیت سربازان دوران قاجار در ایران بود به دلیل اختلافاتی که بین دولت ایران و انگلیس پیش آمده بود مجبور به ترک ایران شد اما بار دیگر در سال 1844 م، بعد از شرکت در جنگ افغان‌ها، مجدداً به ایران آمد و بقیه متن فارسی را رونویسی کرد. مطالعات وی مورد توجه انجمن آسیایی پادشاهی لندن واقع شد و به این ترتیب راز کتیبۀ بیستون گشوده شد. کار راولینسون باعث شد تا این کتیبۀ ارزشمند، مورد توجه دانشمندان بسیاری قرار گیرد، از جمله پروفسور «ویلیام جکسن»، از دانشگاه کلمبیا که در سال 1903 م، از آنجا دیدن کرد و مطالعاتی بر روی کتیبه انجام داد که دنبالۀ کار راولینسون بود. در سال 1904، اولین عکس‌ها توسط «لینگ» و «تامپسون» برای موزۀ بریتانیا گرفته شد. سپس «ژرژ کامرون» امریکایی بار دیگر کتیبه را مورد مطالعه قرار داد و کتیبۀ دیگری را که در طرف راست واقع است و تا آن زمان نسخه‌برداری نشده بود، نسخه‌برداری کرد که معلوم شد ادامۀ کتیبه به زبان ایلامی است. کامرون همچنین یک قالب تهیه کرد که هم‌اکنون در دانشگاه میشیگان نگهداری می‌شود. کتیبۀ بیستون را ملکۀ کتیبه‌های شرق باستان و لوح روزتای آسیا، لقب داده‌اند. این اثر باشکوه در تاریخ 15/10/1310 خ، در فهرست آثار ملی کشور و همچنین در سال 1385 خ (2006 م)، توسط سازمان میراث فرهنگی جهان ثبت شد.
کتیبة داریوش بزرگ، در کاخ آپادانای شوش، یکی دیگر از لوح‌های ارزشمندی است که متعلق به دوران هخامنشیان است. در سال 1911 م، «ژاک دو مورگان» و «رولاند دو مکوئنم» با حفاری در کاخ آپادانای شوش، موفق به این اکتشاف شدند. این لوح تاریخی که از خاک رس است، در موزة لوور نگهداری می‌شود. کتیبة داریوش بزرگ، دارای ابعاد 42 در 42 سانتی‌متر است که قسمتی از آن از بین رفته است. این کتیبه در کاخ آپادانای شوش، به خط پارسی کهن است که یکی از نخستین متون به جا مانده از این پادشاه هخامنشی می‌باشد. این کتیبه علاوه بر اینکه مجوز و فرمان‌نامة ساخت کاخ آپادانای شوش را بیان کرده، اطلاعات گرانقدری را در مورد داریوش اول و هخامنشیان به باستان‌شناسان داده است.
داریوش بزرگ در سال 486 پ م، پس از یک دورة یک ماهه بیماری درگذشت.

کتیبة داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش

نقش برجسته‌ای از گارد جاویدان که در کاخ داریوش یکم در شوش قرار داشت. سنگ‌نگارة کمان‌داران، تزئیناتی مجلل و معروف از بخش مسکونی کاخ آپادانا، ساخته شده توسط داریوش اول در شوش را نمایش می‌دهد. این کتیبه از آجر سفالی براق ساخته شده ‌است و بلندی آن ۴٫۷۵ متر و پهنای آن ۳٫۷۵ متر می‌باشد. هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، این سپاه برگزیده را گارد جاویدان (هخامنشی) می‌دانست. این کتیبه هم‌اکنون در موزة لوور در فرانسه نگهداری می‌شود.

مقبرة داریوش بزرگ در دل کوه رحمت، در مکانی به نام نقش رستم در مرودشت فارس، نزدیک شیراز قرار دارد. سر در آرامگاه داریوش، همچون دیگر آرامگاه‌ها، به شکل صلیبی بزرگ به بلندای 22 متر و پهنای 11 متر کنده شده است. در بخش بالایی نقش‌برجسته‌ای وجود دارد که در اصل نقاشی شده بود و شاه را در حالت ایستاده بر جایگاهی نشان می‌دهد که دو ردیف از نمایندگان سی قوم که هویتشان در کتیبه‌ای سه زبانه یاد شده است، آن را نگه داشته‌اند. وصیت جالبی از زبان داریوش که آخرین آرزویش هم فقط آن بود، بر کتیبة مزار او حک شده است:
«اهورامزدا این کشور را از لشکر دشمن، از خشکسالی و از دروغ پاس دارد.»

سنگ‌نگارة خشایارشا در تخت جمشید