سلطان محمود غزنوی
سلطان محمود غزنوی (360 – 421 ق)
Mahmoud Ghaznavi
هفتمین پادشاه غزنوی
سلطان محمود غزنوی، ملقب به سیف‌الدوله، یمین‌الدوله و امین‌الدوله، از سال 387 تا 421 ق، به مدت 34 سال بر ایران حکومت کرد. او به جنگاوری، بی باکی، به ویژه کشورگشایی در هند و غنائمی که از آنجا آورده بود، مشهور است. محمود غزنوی، پس از نشستن بر تخت پادشاهی، خلف بن احمد صفاری را مطیع ساخت و سپس فتوحات خود را از هند آغاز کرد و جیپال و پنجاب را تصرف کرد و همراه غنائم به غزنین بازگشت. سپس به دعوت مردم سیستان، که از ظلم حاکمشان به ستوه آمده بودند، به سیستان لشگر کشید و آن قلمرو را نیز فتح کرد. او پس از آن، بار دیگر روانۀ هند شد و پس از فتح قسمتی از جلگۀ گنگ، خبری از حاکم توس دریافت کرد که خراسان از خطر حملۀ سپاهیان ایلک‌خانیان در امان نیست. از این رو محمود غزنوی به سرعت بازگشت و خراسان را از استیلای ایلک‌خانیان نجات داد. این درگیری‌ها چند بار دیگر نیز اتفاق افتاد و هربار سلطان محمود ایلک‌خانیان را سخت‌تر شکست داد. او خوارزم و جرجان را نیز جزو قلمرو ایران کرد و ابوریحان بیرونی (362 – 440 ق)؛ ابونصر عراقی (؟ – 396 ق)؛ ابن‌الخمار (331 – 421 ق) و سایر دانشمندان را همراه خود به غزنین آورد. ابوریحان بعد از آن، در بیشتر لشگرکشی‌‌ها، همراه محمود غزنوی بود و از نام‌آورترین دانشمندان دستگاه حکومتی به شمار می‌آمد.
بنابر نوشتۀ غلامحسین مصاحب در دایرةالمعارف فارسی «اگرچه محمود غزنوی در لشگرکشی‌هایش به هند، ظاهراً نشر اسلام و جنگ با کفار را بهانه می‌کرد و چنین وانمود می‌کرد که حمیت دین و غیرت اسلام، او را به تخریب دیار کفر و تعذیب کفار وادار می‌دارد، ولی غرض اصلیش غارت معابد پر از ثروت هند و کسب غنائم بود.»
بزرگ‌ترین جنگ سلطان محمود، جنگ سومنات بود. او بتخانه‌ها را ویران کرد و جواهرات گرانبهای آن‌ها را به عنوان غنیمت به غزنین آورد. امپراتوری که سلطان محمود به وجود آورد، وسیع‌ترین کشوری بود که از زمان خلفای عباسی به بعد، پیدایش یافته بود و سازمان نظامی که او به وجود آورده بود، بی مانند ذکر شده است.
علاقۀ ادبی سلطان محمود، باعث شده بود که علما و شعرا در دستگاه او، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار باشند. معروف‌ترین شاعران دربار او: کسایی مروزی (341 – پس از 391 ق)؛ عنصری بلخی (350 – 431 ق)؛ فرخی سیستانی (373 – 429 ق)؛ غضایری رازی (؟ – 426 ق)؛ عسجدی مروزی (؟ – پس از 431 ق) و منشور سمرقندی (؟ – ؟) بوده‌اند.
فردوسی توسی (329/330 _ 411/416 ق) در دوران محمود غزنوی می‌زیست، اما هیچ‌گاه از شاعران دربار سلطان محمود نشد. او شاهنامه را تقدیم سلطان محمود کرد ولی با بی‌مهری محمود غزنوی روبرو شد.
سلطان محمود غزنوی، در سال 421 ق، بر اثر بیماری سل در شهر غزنین درگذشت.