شاه اسماعیل اول صفوی
نگاره‌ای از شاه اسماعیل اول صفوی
شاه اسماعیل اول صفوی (892 – 930 ق)
Esmaeel The First Safavi
نخستین پادشاه دودمان صفوی
شاه اسماعیل صفوی، بنیانگذار دودمان صفوی بود. او از سال 906 تا 930 ق به مدت 24 سال بر ایران حکمرانی کرد. حکومت شاه اسماعیل به دو دلیل نقطة عطفی در تاریخ ایران است؛ نخست اینکه پس از تازش اعراب بر ایران، به مدت هشت قرن و نیم، هیچ خاندان ایرانی به صورت مستقل حکمرانی نکرد، بلکه این حکومت‌های محلی، توسط خلفای عرب، سلاطین ترک و خان‌های مغول اداره می‌شدند، اگرچه در این مدت آل بویه نیز (320 – 448 ق) حکمرانی داشتند، اما آن‌ها تنها بر بخشی از ایران چیره بودند. دیگر اینکه مذهب شیعة دوازده امامی، به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام شد.
شاه اسماعیل، مدتی پنهانی در اردبیل زندگی می‌کرد و سپس برای امنیت بیشتر به لاهیجان رفت. او قرآن و مبانی و اصول شیعة امامیه را فراگرفت. او در این مدت، زیر نظر هفت تن از بزرگان صوفی لاهیجان، فنون رزم را آموخت. بدین ترتیب اسماعیل از یک سو تحت تأثیر فرهنگ صوفیانة خانقاه شیخ صفی‌الدّین اردبیلی بود و از سوی دیگر احتمالاً در گیلان با برخی آموزه‌های ایران باستان و تشیع آشنا شد و مجموعة این آموزه‌ها، او را برای تبدیل شدن به یک حاکم مقتدر، فرماندة نظامی و پیشوای مذهبی آماده ساخت. وی در حالی که 14 سال بیشتر نداشت به کمک مریدانی که سخت به او معتقد بودند، در سال 906 ق، شاه ایران شد و دودمان خویش را به نام جدش صفی‌الدّین، «صفویه» نامید.
شاه اسماعیل، با برخورداری از نیروی قزلباش (کلاه طلایی)، بر آن شد که ایران را متحد سازد. او در مدت 10 سال، پس از حرکت از لاهیجان، سراسر ایران را از کرمان و فارس و خراسان تا خوزستان و عراق عرب، زیر پرچم دولت واحدی درآورد و ملوک‌الطوایفی را از ایران برانداخت و حکومتی یکپارچه را مستقر ساخت. شاه اسماعیل توانست با تدابیر جنگی، در برابر هجوم دشمنان داخلی و خارجی، به ویژه ازبکان و عثمانی‌ها که از خاور و باختر به ایران حمله می‌کردند، به خوبی مقاومت کند.
شاه اسماعیل به رسوم و آیین‌های مذهبی و ملی بسیار علاقه نشان می‌داد و به ایجاد آبادانی و بناهای یادبود اهتمام داشت. مهم‌ترین آثاری که از او به یادگار مانده عبارتند از: چهار بازار دور میدان قدیم اصفهان، مدرسة سلطان سنجر و بقعة امامزاده هارون در اصفهان. وی بناهای یادبودی هم در اوجان فارس و شیراز و ساخت و سازهای متعددی در خوی و تبریز بنیاد کرد.
لازم به یادآوری است که شاه اسماعیل، شاعری پرکار بود که با تخلص «خطایی» شعر می‌سرود. او پس از عمادالدّین نسیمی، ادبیات آذربایجانی را گسترش داد. او علاوه بر ترکی آذربایجانی به زبان فارسی نیز شعر می‌سرود که تنها چند نمونه از اشعار پارسی وی به جا مانده است.
شاه اسماعیل در سال 930 ق، درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در اردبیل به خاک سپرده شد.
نمایی از گنبد و سر در امامزاده هارون
امامزاده هارون یا مقبرة هارون ولایت، یکی از قدیمی‌‌ترین بناهای مذهبی اصفهان در دورة صفویه است که بنا بر کتیبة سر در آن، در سال 918 ق، در زمان شاه اسماعیل اول ساخته شده و در دوران جانشینان وی توسعه یافته و تکمیل شده است. با توجه به مدارک تاریخی، مقبرة هارون ولایت متعلق به «هارون بن علی» یکی از اولاد حضرت امام حسن (ع) است. بنای هارون ولایت شامل سر در، دو صحن در شمال و مغرب و یک گنبد کاشی‌کاری است. آنچه بنای هارون ولایت را جدا از زمینة مذهبی آن به شهرت رسانده است، کاشی‌های شفاف زنده و سرشار از هیجان آن هستند که از شاهکارهای هنرمندان اصفهان است.