بابا افضل كاشاني
بابا افضل كاشاني
افضل‌الدّین محمدبن حسن مَرَقى‌کاشانى
بابا افضل، در سال 582 یا 592 ق، در شهر مرق، بین اصفهان و كاشان، دیده به جهان گشود. او بیشتر در زادگاه خود به اعتكاف، تدریس، تألیف، تحقیق و مباحثه روزگار مىگذرانید.
شیوة نثر بابا افضل بسیار پخته و به اصول متقدمان نزدیك است. در رسالات خود كوشیده، واژه‌هاي فارسى را به جاى اصطلاحات عربى قرار دهد. وى چند رساله در تصوف و سلوك و حكمت به زبان فارسى با متنى بسیار فصیح دارد. مجموع رسائل وى تحت عنوان مصنفات بابا افضل نشر یافته است، این رساله‌ها بیانگر اندیشههاى نویسنده و همچنین بیانكننده مواعظ و حِكم و حقایق عرفانى است. نام او ظاهراً نخستین بار در برخى آثار خواجه نصیرالدّین طوسى آمده است.
برخى رباعیات او را به ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام، اوحدالدّین کرمانى، مولوی، خواجه عبدالله انصاری، عطار و دیگران نسبت داده‌اند. او در رباعیاتش در چند جا تخلص خود را افضل آورده است. قدیم‌ترین مأخذ اشعار فارسى بابا افضل مجموعة مونس الأحرار فى دقایق الاشعار، تألیف محمد بن بدر جاجرمى است که ۶ غزل نیز به نام افضل‌الدّین کاشانى ثبت کرده است. وی در سروده‌هایش برخلاف دیدگاه نسبى‌گرای خیام، از منظر یقینى سخن مى‌گوید.
از ویژگی‌های برجستة کار بابا افضل اینست که آثارش را یا از آغاز به فارسى روان نوشته، یا آثار اندکى را که نخست به عربى پرداخته بوده، بعدها به فارسى برگردانده است. وی برخى از آثار عربى حکیمان پیشین را نیز به فارسى درآورده است. فارسى‌نویسى او برخلاف فیلسوفانى مانند خواجه نصیرالدّین و ابن سینا، از روی ترجیح شخصى و نه به سفارش دیگران بوده است.
بیشتر آثار بابا افضل که در این فهرست آورده شده، در مجموعة مصنفات او به کوشش مجتبى مینوی و یحیى مهدوی انتشار یافته است. این آثار به جز مواردی اندك، همه به فارسى هستند.
در این مصنفات ۱۹۵ رباعى از وی آمده است. سعید نفیسى ۴۸۳ رباعى را با عنوان رباعیات بابا افضل کاشانى گردآورده و به چاپ رسانده است. کتابى نیز با عنوان دیوان حکیم افضل‌الدّین محمد مرقى کاشانى به کوشش مصطفى فیضى و دیگران در کاشان به چاپ رسیده که مشتمل بر بیش از ۶۸۶ رباعى و ۱۲ غزل و قصیده است. اما دربارة انتساب رباعی‌ها که برخى از آن‌ها به دیگران نیز منسوب است، تاكنون بررسى نقادانه و كاملي صورت نگرفته است.
از نمونه اشعار بابا افضل می‌توان به اشعار زیر اشاره کرد:
ای پریشان کرده عمدا، زلف عنبر بیز را
بر دل من دشنه داده غمزه خونریز را
شد فروزان آتش سودایت اندر جان و دل
درفکن در جام بی‌رنگ، آب رنگ‌آمیز را
می پیاپی، بی‌محابا ده، میندیش از حریف
یاد می‌دار این دو گفتة دست آویز را
رنگ از گل رخسار تو گیرد گل خود روی
مشک از سر زلفین تو دریوزه کند بوی
شمشاد ز قدت به خم، ای سرو دل آرا
خورشید ز رویت دژم، ای ماه سخن‌گوی
ده بار از این نه فلک و هشت بهشت
هفت اخترم از شش جهت این نامه نوشت
کز پنج حواس و چهار ارکان و سه روح
ایزد به دو گیتی چو تو یک بت نسرشت
گفتم همه ملک حسن سرمایه توست
خورشید فلک چو ذره در سایه توست
گفتا غلطی، ز ما نشان نتوان یافت
از ما تو هر آنچه دیده‌‌ای مایه تست
در ضمن خواجه نصیرالدّین توسی شعر زیر را در وصف بابا افضل سروده است:
گر شرح دهد سپهر اعلا
فضل الفضلا و فضل افضل
از هر ملکی به جای تسبیح
آواز آید که افضل افضل
عرض‌نامه، اثری است مهم که بیش از دیگر آثار بابا افضل، آراء خاص او را دربردارد. جامع‌الحکمة، از دید بیشتر کسانى که به فهرست آثار او پرداخته‌اند، دور مانده است. این اثر در سال ۱۳۶۱خ به کوشش محمدتقى دانش‌پژوه، به چاپ رسیده است. این رساله دربارة تأویل «بسمله» و مشتمل بر فواید فلسفى و عرفانى است.
مدارج‌الکمال یا گشایش‌نامه را که خود وی از آن به «فتوح هشت در» یاد کرده، نخست به عربى نوشته، سپس به فارسى برگردانده است ولی تنها متن فارسى آن چاپ و منتشر شده است.
جاودان‌نامه، که نخستین بار به کوشش نصرالله تقوی در تهران در سال ۱۳۱۱ خ به چاپ رسیده، اثری است مبتنى بر تعالیم قرآن و حدیث، شامل مباحثى چون انواع دانش، اهمیت خودشناسى و آغاز و فرجام هستى.
رساله‌ای در علم و منطق، یا منهاج مبین که نخست آن را به عربى نوشته بود و سپس به فارسى برگردانده است. این اثر توجه فراوان او را به تفکر منطقى، در معنای دقیق ارسطویى آن نشان مى‌دهد.
آرامگاه وی در روستای مرق در ۴۲ کیلومتری شمال غرب کاشان است که محراب گچ‌بری منقوش با آیه‌هایى به خط ثلث گرداگرد آن، از نمونه‌های ارزشمند هنر دوران مغول و صندوقچة چوبى مشبک آن به شیوة لغت با تاریخ ۹۱۲ ق، در شمار بهترین آثار هنری عصر صفوی است. مدفن بابا افضل در بلندترین نقطه منتهی‌الیه غرب روستای مرق واقع است. بر طبق منابع، قدمت این روستا به عهد هخامنشیان می‌رسد. در داخل این بقعه دو قبر دیده می‌شود که یکی مرقد افضل‌الدّین و دیگری به نام پادشاه زنگبار شهرت دارد. بنابر روایات، که دلیلی بر درستی آن نیست، پادشاه زنگ، هنگام سیر و سیاحت در برخورد با افضل الدّین مجذوب و مرید وی شده و تا آخر عمر در خدمت بابا زیسته و پس از مرگ در جوار مرقد او دفن گردیده است.
بابا افضل کاشانی، در سال 654 یا 664 ق در سن 72 سالگي درگذشت و پيكرش در مرق كاشان به خاك سپرده شده است.