پایتختهای ایران از دوران باستان تا کنون (44 شهر)
سرآغاز
موقعیت طبیعی، جغرافیایی فلات ایران بزرگ، در طول هزاران سال، نقش مهمی در تعیین محدودۀ سیاسی ایران بزرگ ایفا کند. پایتخت به عنوان مرکز سیاسی، اقتصادی، اداری، فرهنگی و اجتماعی حکومت‌ها، نقش بسزایی در جغرافیای سیاسی و اداری کشور داشته است.
پایتخت‌ها، به عنوان نماد اقتدار، شکوه و عظمت یک دودمان و نقش آنها در راستای بقا و روابط بین مردم و حکومت، همیشه برای انسان‌ها از ارزش فرهنگی و معنوی ویژه‌ای برخوردار بوده است.
از آنجایی که پایتخت، محل استقرار حکومت و سکونت پادشاهان بوده است، به آن پایِ تختگاه شاه، به معنی محل سکونت و حکمرانی یک پادشاه گفته می‌شد که در زمان‌های مختلف به نام‌های دارالخلافه، دارالسطنه و آستانه (محل ورود به دربار پادشاهان) نیز گفته می‌شد.
دسترسی به آب، یکی از مهم‌ترین عوامل تشکیل شهرهاست که هم از لحاظ دفاعی و هم از نظر رونق اقتصادی، کشاورزی و دامپروری، از اهمیت بالایی برخوردار بود. بنابراین برای برقراری ارتباطات تجاری در دوران قدیم، پایتخت‌ها در مسیر راه‌های بین‌المللی مانند راه ابریشم، شکل می‌گرفت.
یکی دیگر از دلایل انتخاب شهرها به عنوان پایتخت، تراکم جمعیت بود. وجود جمعیت زیاد علاوه بر بُعد فرهنگی، از لحاظ نظامی و دفاعی و بالا رفتن ارزش استراتژیک آن مکان، مورد توجه بود. در واقع یکی از جنبه‌های انتخاب پایتخت‌ها، ایجاد وحدت و یکپارچگی بین دولت و ملت بوده است.
در طول هزاران سال، هر دودمانی، بر اساس موقعیت طبیعی، شهر یا شهرهایی را به عنوان پایتخت انتخاب می‌کرد که به دلیل تمرکز سیاسی، اجتماعی و مسائل ژئوپولیتیک زمان خود، آن شهر بسیار پیشرفت می‌کرد و آثار و ابنیۀ متعدد و باشکوهی در آنجا ساخته می‌شد، زیرا پایتخت، نماد قدرت، ثروت، شکوه و دیرینگی حکومت بود و هنوز هم همینطور است.
حکومت‌های باستانی همانند مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، به دلیل وسعت قلمرو حکومتشان، هم‌زمان چند پایتخت، برای استفاده‌های گوناگون داشتند.
پایتخت‌ها نیز مانند مراکز سیاسی ایران، در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های فراوانی را متحمل شدهاند، به طوری که با تغییر هر حکومت، معمولاً پایتخت هم تغییر می‌کرد.
تغییر پایتخت‌ها با گسترش مرزی و انتقال قدرت، کاری بسیار عادی بوده و همیشه به صلاح حکومت‌ها انجام می‌شد. گاهی پایتخت در مرکز جغرافیایی حکومت وقت انتخاب می‌شد، تا از حمایت و پشتیبانی مردم در برابر اقوام دیگر که مدعی پادشاهی بودند، برخوردار باشد. گاهی هم (مانند شاه تهماسب و شاه عباس صفوی) پایتخت را به نقاط مرکزی ایران (اصفهان) منتقل می‌کردند تا از دسترس دشمنان (عثمانی‌ها) و احتمال حملۀ آنان، در امان باشد. گاهی نیز این تغییر به منظور نزدیکی به مرزها، برای مقابله با دشمنان و جلوگیری از تهاجم نظامی دشمنان انتخاب می‌شد.
تعریف پایتخت در دوران باستان کمی با دوران پس از اسلام متفاوت است؛ چراکه حکومت‌هایی مثل ماد، هخامنشیان و … همه یک پادشاه مستقل با چندین پایتخت سیاسی، تابستانی و زمستانی داشتند. اما پس از حملۀ اعراب به ایران، هم‌زمان، چندین حکومت در بخش‌های مختلف ایران، حکمرانی می‌کردند و هر کدام پایتختهای خودشان را داشتند.
بدون تردید کتاب‌های بسیاری در زمینۀ پایتختهای میهن عزیزمان ایران وجود دارد. ولی از آنجایی که هدف «مجموعه کتاب‌های ایران فرهنگی»، ادای دِینی به تاریخ و فرهنگ چند هزار سالۀ ایران است و پایتختهای ایران از دیرباز شاهد حوادث و اتفاقات مهم تاریخی و سیاسی دوران خود بوده‌اند، لذا تصمیم بر آن شد, با اینکه فصلی از کتاب اول ایران فرهنگی به پایتخت‌ها، اختصاص داده شده، در جلد نهم ایران فرهنگی نیز، به طور مجزا به پایتختهای ایران از گذشته تا به امروز، پرداخته شود.
احتمالاً زمانی که سخن از پایتختهای ایران به میان می‌آید، بیشتر ما همدان (هگمتانه) را قدیمی‌ترین پایتخت ایران می‌دانیم و شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، قزوین و تهران نیز از ذهن می‌گذرد، ولی یکی از جذابیت‌های این کتاب، بازگو کردن شهرهایی مانند نیپور، انشان، استخر، صددروازه و … است، که روزگاری در شمار شهرهای مهم و سیاسی ایران آن روزگار بودند. همچنین شهرهایی مانند مرو در ترکمنستان، سمرقند در ازبکستان، بغداد در عراق که … زمانی جزیی از ایران بزرگ و پایتختهای بسیار مهم دوران پس از اسلام بودند، در این کتاب به تفصیل آورده شدهاند.
بخش اول کتاب پیش رو، در مورد شهرهایی است که روزگاری پایتخت ایران بودند که برخی از آنها همچنان شکوه و عظمت خود را حفظ کرده و برخی دیگر تنها ویرانه‌ای از آن برجای مانده است.
در کتاب هشتم مجموعۀ ایران فرهنگی به نام پیشینۀ شهرها و روستاهای ایران، به طور گسترده به نگارش این شهرها پرداخته و عکس‌های بسیاری از آثار تاریخی با توضیحات مفصل آورده شده است. در این جلد از ایران فرهنگی، نگارنده برآن شد تا کلان شهر تهران که از سال 1200 خ، تاکنون پایتخت ایران بوده است، جداگانه و به طور مفصل معرفی شود، بنابراین ضرورت پیدا کرد تا یک معرفی اجمالی (در مقایسه با جلد هشتم) نیز از دیگر پایتختهای ایران آورده شود. از این رو تلاش شده تا مطالب اندکی متفاوت و البته مختصرتر آورده شود و تا حد امکان نگاره‌ها تکراری نباشند، به همین دلیل ممکن است از تصویر برخی از آثار تاریخی مشهور استفاده نشده باشد. همچنین در این بخش، دیگر دربارۀ وجه تسمیۀ شهرها توضیح داده نشده است.
در مجموع هدف از نگارش این کتاب، بررسی همین ویژگی‌ها، تفاوت‌ها و تناقض‌ها در طول تاریخ است که با وجود نگاره‌هایی از ابنیه و مکان‌های تاریخی هر پایتخت، می‌توان سفری کوتاه در طول تاریخ پر رمز و راز ایران گرامی و پهناور داشت.
دراین مجموعه (کتاب نهم)، پی‌آمد شهرها، نه به ترتیب الفبایی، بلکه به ترتیب قدمت زمانی پایتخت بودن آنها، تنظیم شده است. در نگارش این کتاب از منابع بسیاری (که در پایان کتاب آورده شدهاند) بهره گرفته شده است.
در این کتاب از منابعی چون دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامۀ جهان اسلام، سفرنامه‌های ایران شناسان مشهور و جلد اول ایران فرهنگی بیشترین استفاده شده است.
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.